Οι γλώσσες μοιάζουν με δέντρα: ο κορμός είναι η δομή, ενώ τα φύλλα με τα άνθη είναι το λεξιλόγιο. Η δομή—οι κανόνες εκείνοι που καθορίζουν ποια στοιχεία της γλώσσας (φθόγγοι, συλλαβές, λέξεις κ.λπ.) μπορούν να συνδεθούν το ένα με το άλλο και ποια όχι—μεταβάλλεται σχετικά αργά μέσα στον χρόνο. Το λεξιλόγιο όμως—το απόθεμα των γλωσσικών συμβόλων με τα οποία τα μέλη μιας γλωσσικής κοινότητας κωδικοποιούν σε σημασίες τα αντικείμενα της πραγματικότητας (π.χ. μια καρέκλα ή ένα αστέρι) και τις αφηρημένες έννοιες που κατασκευάζει ο ανθρώπινος νους (π.χ. την ελευθερία και τον χρόνο)—είναι και οφείλει να είναι ρευστό και να ανανεώνεται με ευελιξία από εποχή σε εποχή, για να καθιστά τους ομιλητές ικανούς να μιλάνε για όλα εκείνα τα πράγματα που έχουν ανάγκη.

Οι λέξεις είναι γλωσσικά σύμβολα

Πριν από ακριβώς 100 χρόνια ο Ελβετός γλωσσολόγος Ferdinand de Saussure—ο πατέρας της σύγχρονης γλωσσολογίας—διατύπωσε την ιδέα ότι οι λέξεις είναι συνδυασμοί μιας ακουστικής εικόνας (μορφής) και μιας σημασίας και ότι η σχέση αυτή δεν είναι αιτιακή, αλλά αυθαίρετη. Δείτε, για παράδειγμα, πώς το ίδιο αντικείμενο της πραγματικότητας (π.χ. το άλογο) συμβολίζεται με διαφορετικές ακουστικές εικόνες σε διαφορετικές γλώσσες (ελληνικά: [ˈaloɣo], αγγλικά: [hɔːs], ιταλικά: [kaˈvallo], κινέζικα: [mǎ]). Απλή και ριζοσπαστική ιδέα που δεν αμφισβητείται πια από τη γλωσσολογική κοινότητα, παρά την κριτική που της έχει ασκηθεί.

Έχοντας υπόψη τον δυϊσμό μορφή–σημασία μπορούμε να μελετήσουμε την εξέλιξη των λέξεων μέσα στον χρόνο και να μάθουμε πολλά για τις περιπέτειές τους: από τη φύση τους η μορφή και η σημασία αλλάζουν (ξεχωριστά ή μαζί) μέσα στον χρόνο, περιπλέκονται και συγγενεύουν με άλλες μορφές και σημασίες. Σε κάθε χρονική στιγμή το λεξιλόγιο μιας γλώσσας αποτυπώνει την ιστορία, τα πολιτισμικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της γλωσσικής κοινότητας και φυσικά τις επαφές της με άλλες γλώσσες, κάτι που κάνει τον διαγλωσσικό δανεισμό ζωτικό στοιχείο της ανανέωσης των λεξιλογίων.

Ποιες είναι οι πηγές του λεξιλογίου μας;

Το νεοελληνικό λεξιλόγιο έχει ως βάση το λεξιλόγιο της ελληνιστικής κοινής—δηλαδή της ελληνικής γλώσσας που μιλιόταν από τον 3ο αιώνα π.Χ. μέχρι περίπου τον 5ο αιώνα μ.Χ. και είχε ως πυρήνα την κλασική αττική διάλεκτο του 5ου–4ου αιώνα π.Χ.—αλλά διατηρεί σε μικρότερο βαθμό και λέξεις από την αρχαία ελληνική. Οι κληρονομημένες αυτές λέξεις συνήθως προσαρμόζονται μορφολογικά στο νεοελληνικό σύστημα (π.χ. η ἄθλησις μετατρέπεται σε άθληση) και αλλάζουν σημασιολογικά από λίγο έως πολύ.

 Στη διαμόρφωση του νεοελληνικού λεξιλογίου τεράστια είναι η συμβολή του δανεισμού από ξένες γλώσσες, όπως τα ιταλικά, τα γαλλικά, τα αγγλικά, τα τουρκικά. Οι δάνειες λέξεις είναι άλλοτε εμφανείς και άλλοτε δύσκολο να αναγνωριστούν, καθώς άλλοτε η νεοελληνική δανείζεται και τη μορφή και τη σημασία, ενώ άλλοτε δανείζεται μόνο τη σημασία και χρησιμοποιεί δικά της υλικά για να φτιάξει τη μορφή. Υπάρχουν λέξεις που φτιάχνονται σε ξένες γλώσσες και εισάγονται στη νεοελληνική (δάνεια)· άλλες κρατούν την ξενική τους μορφή, άλλες προσαρμόζονται στο νεοελληνικό κλιτικό σύστημα.

Υπάρχουν λέξεις που εξήχθησαν κάποτε από την αρχαιοελληνική ή την ελληνιστική κοινή ως δάνεια στα λατινικά ή σε άλλες ξένες γλώσσες, άλλαξαν μορφή ή/και σημασία και επέστρεψαν στη νεοελληνική με τα νέα τους χαρακτηριστικά (αντιδάνεια). Παρατηρούμε επίσης τη χρήση παλαιότερων λεξικών στοιχείων της ελληνικής είτε για να μεταφραστούν ξένες λέξεις με σκοπό να καλυφθεί η ξενική τους προέλευση (μεταφραστικά δάνεια), είτε για να δημιουργηθούν καινούριες λέξεις που αποδίδουν εισαγόμενες σημασίες και δεν έχουν ενταχθεί πλήρως στο λεξιλόγιο της γλώσσας (νεολογισμοί).
     
**********************************************

Εκεχειρία και άθληση

Δύο λέξεις κληρονομημένες από παλαιότερες ιστορικές φάσεις της ελληνικής γλώσσας. Η λέξη εκεχειρία—η συμφωνημένη διακοπή των εχθροπραξιών για κάποιο χρονικό διάστημα—προέρχεται από το αρχαιοελληνικό σύνθετο ουσιαστικό ἐκεχειρία, το οποίο είναι προϊόν συγχώνευσης σε μια λέξη της φράσης ἔχειν χεῖρας (με ανομοίωση του πρώτου χ σε κ) που σημαίνει συγκρατώ τα χέρια μου· διατήρησε την ίδια σημασία μέχρι σήμερα. Η λέξη άθληση εμφανίστηκε στην ελληνιστική κοινή ως ἄθλησις, συγγένευε με το αρχαιοελληνικό ρήμα ἀθλῶ και σήμαινε αθλητικός αγώνας· στους χριστιανικούς αιώνες σήμαινε δοκιμασία της πίστης και μαρτύριο του αγίου, ενώ σήμερα κατέληξε να σημαίνει ενασχόληση με άθλημα.

Ντόπιγκ και ντοπάρω

Δύο δάνειες λέξεις με μια βασική διαφορά. Το ουσιαστικό ντόπιγκ προέρχεται από τον αγγλικό γραμματικό τύπο doping του ρήματος dope που σημαίνει χορηγώ διεγερτικές ή ναρκωτικές ουσίες—μια πρακτική που εφαρμόστηκε αρχικά στους ιπποδρομικούς αγώνες· το αγγλικό dope με τη σειρά του προέρχεται από το ολλανδικό ρήμα doopen που σημαίνει αναμειγνύω–βουτώ. Το ουσιαστικό ντόπιγκ δεν προσαρμόστηκε στο νεοελληνικό κλιτικό σύστημα, καθώς δεν κλίνεται. Ωστόσο, το ρήμα ντοπάρω είναι δάνειο από το γαλλικό ρήμα doper (το οποίο προέρχεται από το αγγλικό dope) που προσαρμόστηκε στο νεοελληνικό ρηματικό σύστημα με την επικόλληση της κατάληξης -άρω στο dop(er)-, η οποία εμφανίζεται πολύ συχνά σε παρόμοιες ρηματοποιήσεις δανείων (π.χ. καμουφλάρω, πακετάρω).

Αναβολικά

Το επίθετο αναβολικός, -ή, -ό και τα γνωστά μας αναβολικά είναι αντιδάνεια από τα αγγλικά. Από το αρχαιοελληνικό ρήμα ἀναβάλλω που σήμαινε ανυψώνω, ρίχνω προς τα πάνω (δηλαδή, βάλλω προς τα άνω), πλάστηκε το 1876 το αγγλικό επίθετο anabolic που δηλώνει πια κάτι σχετικό (π.χ. ουσίες) με την αύξηση, το ανέβασμα της σωματικής απόδοσης μέσω διαδικασιών μεταβολισμού. Η λέξη anabolic επανήλθε στη νεοελληνική ως αναβολικός, -ή, -ό με την καινούρια σημασία.

Ιστιοπλοΐα και εθελοντισμός

Τι σχέση έχουν οι δύο αυτές λέξεις; Αποτελούν μεταφραστικά δάνεια. Η λέξη ιστιοπλοΐα πρωτομαρτυρείται το 1886 και μεταφράζει κατά λέξη τη γαλλική φράση navigation à voiles ή το γερμανικό σύνθετο ουσιαστικό Segelfahrt με τα νεοελληνικά λεξικά στοιχεία ιστιο- και -πλοΐα που προέρχονται από τις αρχαιοελληνικές λέξεις ἱστίον και πλοῦς. Η λέξη εθελοντισμός μεταφράζει τη σημασία του γαλλικού ουσιαστικού volontarisme: η κατάληξη -ισμός προστέθηκε στο θέμα εθελοντ- (από την αρχαιοελληνική μετοχή ἐθέλων του ρήματος ἐθέλω) που αποδίδει τη σημασία του παρεμφερούς γαλλικού επιθέτου volontaire που σημαίνει εθελοντής.

Τένις, άλλως αντισφαίριση

Η λέξη τένις αποτελεί νεοελληνικό δάνειο από την αγγλική λέξη tennis, η οποία έφτασε στα αγγλικά μέσω των γαλλικών και προέρχεται από το λατινικό ρήμα tenēre που σήμαινε κρατώ. Είναι δάνειο που δεν προσαρμόστηκε στο νεοελληνικό κλιτικό σύστημα, δηλαδή δεν κλίνεται. Ο νεολογισμός αντισφαίριση δημιουργήθηκε με βάση το αρχαιοελληνικό ρήμα ἀντισφαιρίζω (ἀντί + σφαῖρα) που σήμαινε παίζω μπάλα με αντίπαλο, για να αποδοθεί η σημασία της αγγλικής λέξης tennis.

**********************************************

Το μηνιαίο μας ραντεβού με τις λέξεις

     Το Γλωσσοσκόπιο εγκαινιάζει σήμερα μια νέα μηνιαία θεματική ενότητα: τις Λεξιστορήσεις. Πώς η λέξη υπουργός σήμαινε βοηθός–υπηρέτης τον 5ο αιώνα π.Χ., ενώ σήμερα σημαίνει ανώτατο μέλος της κυβέρνησης; Γιατί συνυπάρχουν στο λεξιλόγιό μας λέξεις όπως αίγα και κατσίκα ή οι λέξεις οδός και δρόμος; Πώς οι λέξεις μπουτίκ και αποθήκη έχουν κοινή ιστορία; Γιατί η φράση «μίλησε με τον επικεφαλής της ομάδας» θεωρείται προτιμότερη (ή ορθότερη) από τη φράση «μίλησε με τον επικεφαλή της ομάδας»;

Από σήμερα και κάθε δεύτερο Σάββατο του μήνα δίνουμε ραντεβού με τον κόσμο των λεξικών και αφήνουμε τις λέξεις να μας εξιστορήσουν τα δικά τους ταξίδια μέσα στον χρόνο και να μας λύσουν συνήθεις απορίες για τη χρήση τους. Σας περιμένουμε!

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία