Aπορηματική του χρόνου: απορίες του «τώρα»

Πότε είναι ο χρόνος; Και αν το ερώτημα φαίνεται να παραδοξολογεί, προσδιορισμένο ως το ερώτημα πότε είναι το τώρα, το ερώτημα περικλείει περισσότερα παράδοξα από ό,τι η κυκλικότητα του το «τώρα» είναι τώρα.

Αν χρόνος είναι ο τρόπος να εννοούμε 'πότε' συμβαίνει κάτι, ή συνέβη ή θα συμβεί, και την διαφορά των τριών αυτών χρονικών προσδιορισμών, οι απορίες ξεκινούν και με το πρώτο αυτό γλωσσικό ενέργημα, την ερώτηση 'πότε συμβαίνει'. To «συμβαίνει» όμως είναι ενεστώς, ο χρόνος είναι παροντικός, και εμπερικλείεται έτσι εδώ, στο 'πότε συμβαίνει' το ερώτημα πότε συμβαίνει το παρόν. Βέβαια, στις γλωσσικές χρήσεις του 'τώρα' αυτό μπορεί να δηλώνει διάφορες διαστάσεις του χρόνου, όπως 'τώρα η Κύπρος περνά μια δύσκολη περίοδο της ιστορίας της' ή 'τώρα η μπάντα παίζει τον εθνικό ύμνο'.

Η έννοια του 'τώρα' στις γλωσσικές του χρήσεις μπορεί να είναι πιο πλατιά ή πιο στενή, πλατιά όσο εκατομμύρια χρόνια, όπως «τώρα είμαστε στον καινοζωικό αιώνα», ή πιό στενή όπως όταν η μητέρα διέτασσε επιτακτικά μια πράξη ή συμμόρφωση με το «όταν λέω 'τώρα' εννοώ 'τώρα'»!

Αλλά ακόμη κι αυστηρότητα της δικής μου μητέρας - σέρνουμε τις πληγές μας - δεν εννοούσε το φιλοσοφικό παράδοξο του 'τώρα', του 'πότε ακριβώς είναι το 'τώρα', όπως το θέτει παραστατικά ο Αριστοτέλης στα Φυσικά Δ: «ο,τιδήποτε υπάρχει είναι κάτι, και σαν τέτοιο όλον έχει μέρη, και τα μέρη του όλου είναι όμοια μεταξύ τους και με το όλο.

Όλα τα μέρη, όμως του «τώρα», του «νυν» τότε δεν είναι «νυν», δεν είναι «τώρα». Κάποια μέρη είναι «πριν» και κάποια «μετά», και μάλιστα «φαίνεται» - για να υπαιχθούμε την φαινομενολογική αντίληψη του χρόνου - ότι υπάρχει μια νοητή γραμμή του ένθεν και του εκείσε που μοιράζει το 'τώρα' αυτό του χρόνου σε «παρελθόν» και «μέλλον».

Τις απέραντες εκτάσεις του παρελθόντος και του μέλλοντος, του μη υπάρχοντος ακόμη και του μη υπάρχοντος πια, που μοιράζει η αδιάστατη, ωστόσο, νοητή κλεψύδρα του 'τώρα'. Μόνου υπάρχοντος, και μόνου βιωτού, και όμως νοητού ως «όντος» και «αδιαστάτου» στην παροντική του... διάσταση!

Ο Αριστοτέλης εστιάστηκε, ωστόσο, στην λογική πλευρά του «ασυμβλήτου», της αγεφύρωτης διαφοράς του «συνεχούς» και της «στιγμής», την προβληματική σημασιολογία (semantics) στην γλώσσα του χρόνου. 'Χρόνος, Δημιουργία και το Συνεχές' ήταν ο τίτλος του σημαντικού βιβλίου του καθηγητού μου Richard Sorabji στο διδακτορικό στο Λονδίνο, που εξήταζε την εξέλιξη του προβλήματος στους νεοπλατωνικούς και τους Άραβες Υπομνηματιστές στον Αριστοτέλη.

Καίρια φιλοσοφική φυσιογνωμία στην προβληματική του Χρόνου ήταν, βέβαια, ο ιερός Αυγουστίνος. Πως είναι δυνατόν να πούμε για οτιδήποτε ότι διαρκεί λίγο ή πολύ χρόνο, ρωτά o Αυγουστίνος. Πως είναι δυνατόν ο χρόνος δηλαδή να έχει έκταση; Και πως είναι δυνατόν η έκταση αυτή να μετρηθεί;

Μπορούμε να δούμε τρεις πλευρές στην αμηχανία του Αυγουστίνου. Πώς περιστατικά που δεν παίρνουν χρόνο μπορούν ποτέ να προστεθούν και να αποτελέσουν τα περιστατικά που παίρνουν χρόνο; Πως μια συσσώρευση συμβάντων που έχουν μηδενική διάσταση - όπως τα παρόντα - μπορούν να προστεθούν, να συσσωρευτούν, για να αποτελέσουν περιστατικά που παίρνουν χρόνο;

Εδώ υπεισέρχεται η προβληματική να βλέπουμε με χωρικό τρόπο τον χρόνο: μειώνοντας δηλαδή το τώρα ώστε να μην έχει διάσταση ώστε να μην παρουσιάζονται τα προβλήματα ενός διαστατού και μεριστού τώρα, καταλήγουμε στο μηδέν, στο τίποτα.

Μια δεύτερη απορία συνίσταται στο γεγονός ότι τα στάδια αυτά οποιουδήποτε περιστατικού το οποίο παίρνει χρόνο δεν υπάρχουν ποτέ μαζί. Φαίνεται λοιπόν προβληματικό ή παράλογο να λέμε για έναν αριθμό πραγμάτων, τα οποία δεν υπάρχουν ποτέ μαζί, ότι μπορούν να συναποτελέσουν κάτι ή να σχηματίσουν οποιουδήποτε είδους σύνολο.

Ιδιαίτερα όμως φαίνεται να βασάνιζε τον Αυγουστίνο ένα άλλο πρόβλημα που ακουμπά την οντική, οντολογική υπόσταση του χρόνου. Όταν μετράμε δηλαδή ένα χρονικό διάστημα, μετράμε αναγκαστικά κάτι του οποίου μόνο ένα εξαφανιζόμενο τμήμα έχει υπόσταση, ενώ τα υπόλοιπα μέρη που του δίνουν εύρος, διάσταση και όγκο, τα μετρητά δηλαδή στοιχεία του πραγματικού, είτε δεν υπάρχουν πια, είτε δεν υπάρχουν ακόμη.

Πως μπορούμε να μετρήσουμε κάτι που τείνουμε να λέμε πως πέρασε και πάει, δεν υπάρχει πια, που είναι ένα απλό τίποτα; Και πώς μπορούμε να μετρήσουμε κάτι που απλώς περιμένουμε και που και έχουμε την τάση να περιγράφουμε ως ένα τίποτα ακόμα; Είναι σαφές ότι στον πυρήνα του προβλήματος του χρόνου βρίσκεται η αδυναμία να τον δούμε ως κάτι εκτατό, ενώ βέβαια κάθε λογική αναφορά στον χρόνο, η γλωσσική μας συμπεριφορά έναντί του, ζυγίζει ακριβώς την έκτασή του, την διάρκεια.

Ο φιλόσοφος Bergson, μάλιστα, ώρισε την φαινομενολογική αντίληψη του χρόνου, την κάρπωσή του από την συνείδησή μας ως διάρκεια, duree, ως ένα πέρασμα του χρόνου με διαφορετικές μάλιστα ταχύτητες ανάλογα με την ένταση που βιώνουμε την συγκεκριμένη στιγμή: ανάλογα με το πόση αγωνία η αδημονία.

Την ίδια την στιγμή, εξάλλου, την βιώνουμε με το ένα πόδι στο παρελθόν, το 'ούπω' και το ένα πόδι στο μέλλον, το 'εισέτι', με μία ένταση δηλαδή της στιγμής προς τις δύο πλευρές της, του παρελθόντος και του μέλλοντος. "Willy nilly flowing', έξω από μας αθέλητα κυλώντας, πώς το τραγούδησαν κι οι συμποτικοί ποιητές στα ανακρεόντεια τους, όπως στην κρασοκανάτα του στην Βαγδάτη κι ο Ομάρ Καγιάμ.

Γλωσσικά είναι τα παράδοξα του χρόνου, υπέδειξαν οι γλωσσαναλυτικοί φιλόσοφοι, επιχειρώντας την θεραπευτική των αποριών του χρόνου με διόρθωση της λογικής γραμματικής, της λογικής χρήσης της γλώσσας του χρόνου. Πρώτον, υποδεικνύουν την αποφυγή των ρηματοχρονικών προσδιορισμών, όταν αναφερόμαστε σε παροντικά συμβάντα ή περιστατικά. Με άλλα λόγια, με την αποφυγή της χρησιμοποίησης των ρηματικών προσδιορισμών του παρόντος και του μέλλοντος, κατατέμνοντας σύντομα περιστατικά του υποδεικνύουμε με το αυτοδεικτικό (indexical) 'τώρα'.

Θα μπορούσαμε, υποδεικνύουν οι γλωσσαναλυτικοί… λογοθεραπευτές, να λέμε ότι μερικά περιστατικά συμβαίνουν ως σύνολα παρόλο που τα περισσότερα μέρη τους είναι παρελθόντα η μελλοντικά. Να δεχθούμε, δηλαδή, η λογική του τώρα να μπορεί να υποδεικνύει συμβάντα με διαστάσεις που δίνουν το νόημα του συμβάντος ή του γεγονότος και να μην στενευόμαστέ στον στενό κορσέ της νοηματοδότησης του 'τώρα' ως οντικής αναφοράς σε κάτι πραγματικό αλλά… προβληματικά αδιάστατο.

Ή, πάλι, είναι αρνηθούμε, όπως έκανε ο Whitehead της process philosophy, με τις παροδικές του διάρκειες, epochial durations, ότι ορισμένα πολύ σύντομα συμβάντα λαμβάνουν χώρα τμηματικά. Δεν υπάρχει εμπειρικό άλλωστε, νόημα στην υπόθεση ότι όλα τα συμβάντα γίνονται υπαρκτά τμηματικά, αφού υπάρχει ένα όριο στην από μέρους των ανθρωπίνων κρίσεων η οργάνων διαίρεση των συμβάντων.

Ή, πάλι, μπορούμε να ακολουθήσουμε το άλλο άκρο, δεχόμενοι κάποιες τάσεις της γλώσσας ότι ορισμένα ελάχιστα τμήματα του χρόνου ή των συμβάντων δεν παίρνουν καθόλου διάρκεια και αποκλείοντας έτσι τις παράδοξες συνέπειες στην λογική της διαιρετότητας του χρόνου σε διαδοχικά μέρη. Θα έπρεπε ίσως, με την λογική φαρμακεία τις γλώσσας να εμμείνουμε στο πόσο παράλογη μπορεί να είναι η εμμονή στην καταδυνάστευση της συνέπειας.

Θα πρέπει να πρυτανεύει στην λογική ανάλυση της γλώσσας το σώζειν τα γλωσσικά φαινόμενα, την λογική της γλωσσικής χρήσης όπως την σμιλεύει η χρηστική πραγματολογία της γλωσσικής συμπεριφοράς. Ό,τι δηλαδή υπέδειξε ο Βιτγκενστάιν βλέποντας πολλά φιλοσοφικά προβλήματα να προκύπτουν όταν η λογική της γλώσσας πάει περίπατο.

Και αυτό συμβαίνει και όταν η λογική το παρακάνει... πέραν κάθε λογικής. Σε όλες τις γλωσσικές επιλογές αυτό που έχει πραγματικά σημασία, και κυριολεκτούμε εδώ, είναι να διασώσω την σημασία, οι επιλογές μέσα μας ικανοποιούν πραγματικά διασώζοντας την λογική της καθημερινής μας χρήσης. Η λογική δεν είναι αυτοσκοπός, και η συνέπεια δεν είναι φετίχ.
.