Κατ’ ασφοδελόν λειμώνα:
Ο Ασφόδελος ως προσήμανση της ερημίας, της νέκρωσης της φύσης

αἶψα δ᾽ ἵκοντο κατ᾽ ἀσφοδελὸν λειμῶνα,
ἔνθα τε ναίουσι ψυχαί, εἴδωλα καμόντων. (Οδύσεια ω 13-4)

Η ομηρική περιγραφή «Κατ’ ασφοδελόν λειμώνα» "όπου τα πνεύματα των νεκρών κατοικούν" (Οδύσσεια. ω14), έχει θεωρηθεί σε όλη τη δυτική λογοτεχνική ιστορία ως ένα ειδυλλιακό και πολύ επιθυμητό μέρος.

Αυτή ήταν η εντύπωση ανάμεσα σε πολλούς αρχαίους Έλληνες ποιητές και Ομηρικούς σχολιαστές, οι οποίοι εννόησαν το «ἀσφοδελός» ότι σήμαινε «λουλούδια», «αρωματικά», «εύφορα» και «πλούσια» και μάλιστα αναφερόταν στο λιβάδι του ασφόδελου ως τόπο παραδεισιακό, ως "παράδεισο" .

Αυτή η εικόνα κυριάρχησε, άλλωστε, μεταξύ των μετα-αναγεννησιακών αγγλικών ποιητών, ειδικά εκείνων της ρομαντικής παράδοσης, που ζωγράφιζαν πολύχρωμες εικόνες «ευτυχισμένων ψυχών που κατοικούν σε κίτρινα λιβάδια από ασφόδελους». Μια εικόνα που αποδίδεται στον σύγχρονο ρομαντικό μας Λορέντζο Μαβίλη στο «καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε» ως «διαβαίνοντας λιβάδια απ’ ασφοδίλι».

Ο Μίλτων στον Απωλεσθέντα Παράδεισο περιγράφει“To imbathe in nectar’d lavers strew’d with asphodil”, να γύρεις σε στρωσίδια νέκταρος απ’ ασφοδίλια (Paradise Lost 9.1039): "Τα λουλούδια ήταν το στρώμα, πανσέδες και βιολέτες, και ο ασφόδελοι και ο υάκινθοι, το πιο φρέσκο κι απαλό στρώμα της γης".

Τα τρία αποσπάσματα της Οδύσσειας, ωστόσο, στα οποία παρουσιάζεται ο Άδης (λ 539, 573; ω13) απεικονίζουν αντίθετα μια σκοτεινή, ζοφερή και άθλια κατάσταση.

Αυτό δεν είναι τα Ηλύσια Πεδία, όπου η ζωή είναι εύκολη, και εκεί δροσίζει πάντα ένας αναζωογονητικός δυτικός άνεμος (4.561-569). ούτε είναι οι Νήσοι των Μακάρων, όπου το χώμα που δίνει τα δημητριακά φέρνει το γλυκό του φρούτο για τους πιο ξεχωριστούς και ξέγνοιαστες ήρωες (Ησίοδος 167-173).

Αυτός είναι ο Άδης - σκοτεινός, υγρός και ανήσυχος (Απόλ. 10.512 · 24.10 · βλέπε Ιλ. 20.65 · Υμν., Σ. 337) - όπου τα ασώματα και χωρίς αισθήσεις πνεύματα των νεκρών κλαίνε και θρηνούν παθητικά (Οί 11.391,475 -476, 605-606, 24.5-9) ενώ «περιδιαβάζουν» άσκοπα σαν σκιές ή όνειρα (10.495, 11.207-208, 222). Η τυπική εικόνα στα πρώιμα έπη (τρεις φορές στον Όμηρο, τρεις στους Ύμνους, μία φορά στον Ησίοδο) απεικονίζει την τακτική τυπολογική περιγραφή του Άδη στο αρχαίο ελληνικό έπος, ως τόπο «σκοτεινού σκοταδιού»: «υπό ζόφον ἠερόεντα». Αν δεν είχαμε εκτεθεί στην μετα-ομηρική χρήση της φράσης για να περιγράψουμε ένα όμορφο και αρωματικό λιβάδι που ανθίζει με λουλούδια, πιθανότατα θα υποθέταμε ότι στον Όμηρο το επίθετο σημαίνει ακριβώς το αντίθετο: «σκοτεινό», «σκυθρωπό», «σκονισμένο», άσχημο ή κάτι παρόμοιο - η πιο μακρινή ιδέα από έναν «παράδεισο». Μια τέτοια έννοια θα ταίριαζε πιο σωστά σε κάθε ένα από τα τρία αποσπάσματα του Οδυσσέα όπου εμφανίζεται η τυπική περιγραφή: στο λ 539 το πνεύμα του νεκρού Αχιλλέα, έχοντας αφήσει τον Οδυσσέα «διαβαίνει μέσα από το λιβάδι του ασφόδελου», ενώ στο λ 573 το πνεύμα του κυνηγού Ωρίωνα συναντιέται σε «ασφοδελούς λειμώνες», λιβάδια από ασφοδίλια.

Ασφόδελος ως προσήμανση της ερημίας. Της νέκρωσης της φύσης

Ίσως να μην είναι άσχετο με την απεικόνιση από τους αρχαίους ως εμβληματικό άνθος νεκρικών τοπίων, τα λιβάδια που διαβαίνουν οι νεκροί στην είσοδο στον Άδη, όπως περιγράφει ο Όμηρος στην Νέκυια, το λ της Οδύσσειας, ότι η παρουσία ασφόδελου "αποτελεί δείκτη αρχόμενης ερημοποίησης".

Τούτο παρατηρεί ο Γιάννης Μανέτας στο ´Περί Φυτών Αφηγήματά´ του (σελ. 261). Εξηγεί ο Μανέτας ότι ο ασφόδελος, 'με τις λιτές απαιτήσεις του σε νερό και άλλους εδαφικούς πόρους' αι το γεγονός ότι στην μορφή του ως βολβός παραμένει αφανής για μεγάλες, δύσκολες, εποχές του χρόνου, έχει, έτσι ένα σοβαρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα έναντι άλλων φυτών σε υποβαθμισμένα - συχνά από τον άνθρωπο περιβάλλοντα.

Τον αποφεύγουν, ακόμη, τα φυτοφάγα ζώα, ακόμη κι όταν φανεί το υπέργειο τμήμα του. 'Survivor' λοιπόν ο ασφόδελος σε περιβάλλοντα 'μετά την Καταστροφή'.

Ή, πιο σωστά, πριν την καταστροφή, αφού συνιστά προσήμανση της ερήμου, της απουσίας φυτών. Πρόδρομος και πρόδομος της έκλειψης της φυτικής ζωής, της εξερήμωσής της. Ίσως, σημειώνει ο βοτανολόγος και κριτικός της 'βοτανολογοτεχνίας' Μανέτας, οι αρχαίοι να είχαν προαισθανθεί την περιβαλλοντική υποβάθμιση που επέφερε η έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα κι ο εκπολιτισμός της Ανατολικής Μεσογείου.

Περίπου ανάλογα, θα προσθέταμε κι εμείς όπως ο εκπολιτισμός της 'Γόνιμης Ημισελήνου', με τα εκτεταμένα αρδευτικά έργα ανάμεσα στον Τίγρη και τον Ευφράτη έφεραν την εξερήμωση και φυσική υποβάθμιση στις ημιερήμους πια της Ανατολίας και του Ιράκ. Παρατίθετσι, εξ άλλου και το επιστημονικό, 'βιομετεωρολογικό' άρθρο του Pantis Margaris 'Can systems dominated by asphodels be considered as semideserts?' (International Journal of Biometereology 32 (1988), 87-91.

Mε επιστημονική βάση, λοιπόν η ποιητική εικόνα του 'ασφοδελού λειμώνα', των 'λιβαδιών από ασφοδίλι που διαβαίνουν οι ψυχές στον δρόμο για τις πύλες του Άδη. Πύλη για τον Κάτω Κόσμο, και στην ομηρική... 'βιομετερεωλογία' o Asphodelus aestilvus, εμβληματική προεικόνιση για την τελική, τελευτιαία ερημιά φυτών κι ανθρώπων.