Από την Αμμόχωστο μέχρι την Πάφο... Από την Κερύνεια μέχρι τη Λεμεσό… Από την Καρπασία και τη Μόρφου μέχρι τη Λάρνακα. Όλη η Κύπρος γιορτάζει την αλλαγή κάθε έτους. Τα έθιμα της πρωτοχρονιάς όπως και όλων των άλλων μεγάλων γιορτών συνδέονται άμεσα με τις θρησκευτικές μας πεποιθήσεις. Από την παρασκευή των εδεσμάτων μέχρι την προετοιμασία του σπιτιού και των οικοδεσποτών, όλα συνδέονται βαθιά με τη χριστιανική πίστη των Κυπρίων.

Η εκδήλωση των εορτασμών μπορεί να διαφοροποιείται ελαφρώς από περιοχή σε περιοχή, ωστόσο τα ήθη και τα έθιμα αναβιώνονταν πάντα με ευλάβεια και ενθουσιασμό από όλους τους κατοίκους του νησιού.

Απαραίτητη η καθαριότητα πριν από τις γιορτές

Οι προετοιμασίες άρχιζαν από νωρίς με την είσοδο στο 40ήμερο των νηστειών. Βασικά χαρακτηριστικά του 40ήμερου, ήταν όπως ήταν φυσικό η αποχή από τα «μυλλωμένα», δηλαδή το κρέας, τα γαλακτοκομικά προϊόντα και το λάδι, για να καθαρίσει κυρίως το σώμα.

Η προετοιμασία του σπιτιού για το νέο χρόνο ξεκινούσε από το «ασπρόγιασμα», δηλαδή το βάψιμο του σπιτιού εξωτερικά κυρίως, αλλά και εσωτερικά όπου χρειαζόταν. Το σπίτι έπρεπε να φαίνεται καινούριο, γι' αυτό και η φροντίδα του ξεκινούσε από πολύ νωρίς, ώστε η καινούρια χρονιά «να μπει καλά». Μάλιστα η κ. Ανδριανή Δημητρίου ανέφερε στην εκπομπή ότι, στα Άρδανα της επαρχίας Αμμοχώστου, απ’ όπου και κατάγεται, ράντιζαν το πάτωμα με ασβέστη και δημιουργούσαν κάποια σχήματα ώστε να φαίνεται το σπίτι ανανεωμένο.

Ο φούρνος -απαραίτητο κτίσμα σε κάθε σπίτι, φτωχικό και πλούσιο- έπρεπε να «χυλωθεί» πριν από τις γιορτές για να είναι έτοιμος να δεχθεί τις ζύμες των νοικοκυρών και τα πυρίμαχα σκεύη πλουμισμένα με το χοιρινό, που θα μαγείρευαν ανήμερα τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά.

Αναμένοντας το νέο χρόνο

Την παραμονή της πρωτοχρονιάς όλη η οικογένεια μαζευόταν στο σπίτι. Απολάμβαναν ένα πλούσιο δείπνο και μετά κάθονταν γύρω από το τζάκι. Στο πλουσιοπάροχο τραπέζι δεν έλειπε ποτέ το κρασί, το τραγούδι και τα παστά που έφτιαχνε το κάθε σπιτικό από το χοίρο που έσφαζε προηγουμένως· ζαλατίνα, λουκάνικα, χοιρομέρι, καπνιστά κτλ.

Στην Αμμόχωστο συνήθιζαν να ετοιμάζουν καπαμά στο φούρνο και να τον συνοδεύουν με κουπέπια και διάφορα παστά. Η καλοφωνάρισσα Σοφία Παφίτη, από το Αργάκι της Μόρφου, μίλησε για τα αφέλια που δέσποζαν στο τραπέζι και για το χοιρινό με παντζάρια. Το κύριο συστατικό των γευμάτων σε όλη την Κύπρο ήταν το χοιρινό κρέας. Κάθε σπίτι φρόντιζε να έχει στην αυλή του ένα γουρουνάκι το οποίο έτρεφε καλά μέχρι να πλησιάσουν οι γιορτές. Τότε έσφαζαν το χοίρο με τρόπο σχεδόν τελετουργικό. Ήταν το πιο προσιτό κρέας για τους κατοίκους του νησιού, που όμως φρόντιζαν από το κρέας ενός μόνο ζώου να τρέφονται ολόχρονα. Δεν άφηναν τίποτα να πάει χαμένο από το ζώο, από την ουρά και τα αφτιά που μετατρέπονταν σε ζαλατίνα, μέχρι το λίπος που τοποθετούσαν στο ψωμί για πρωινό και το κρέας που γινόταν ωραιότατος καπαμάς, χοιρινό με πατάτες στο φούρνο, κτλ.

Αναμμένο κερί για τον Άη Βασίλη

Η κ. Σωφρονία Κωνσταντίνου, από το Διόριος της επαρχίας Κερύνειας, στρώνει μέχρι και σήμερα ένα ωραίο καθαρό τραπεζομάντιλο στο τραπέζι - σήμα κατατεθέν της νοικοκυροσύνης. Τοποθετεί ένα μπουκάλι κόκκινο κρασί μαζί με μιαν άδεια καντήλα (ποτήρι), ένα πιάτο φαγητό, λίγα κόλλυβα και ένα σταυροκούλουρο με ένα κερί αναμμένο, για να έρθει ο Άης Βασίλης το βράδυ να φάει να ευχαριστηθεί και να αφήσει τα δώρα του. Στη Μόρφου, αντί σταυροκούλουρα έφτιαχναν χριστόψωμα, ενώ σε άλλες επαρχίες κάποιο άλλο είδος κουλουριού. Ακόμη, οι οικοδέσποινες άφηναν το πορτοφόλι τους ώστε να το γεμίσει ο Άγιος Βασίλης με χρήματα.

Απέφευγαν τους γρουσούζηδες της πρωτοχρονιά

Το πρωί της πρωτοχρονιάς ετοίμαζε η οικογένεια τη σούπα της και μαζευόταν γύρω από το τραπέζι για να απολαύσει τσιορβά ή τραχανά ή αβγολέμονο. Η ερευνήτρια κυπριακής γαστρονομίας Μαριλένα Ιωαννίδου μαγείρεψε, στο στούντιο της εκπομπής του «Σίγμα» «Με την Ελίτα», σούπα τσιορβά, δηλαδή μια συνταγή σούπας με τραχανά και ρύζι, στη σύγχρονή της εκδοχή.

Η κ. Κωνσταντίνου θυμάται ακόμη ότι μετά την πρωινή σούπα περίμεναν πώς και πώς να δουν ποιος ξένος θα ερχόταν στο σπίτι τους για να τους κάνει ποδαρικό. Ήλπιζαν να είναι κάποιος γουρλής για να τους φέρει ολόχρονη καλοτυχία, ενώ αυτούς που θεωρούσαν γρουσούζηδες απέφευγαν να τους δουν την πρώτη μέρα του χρόνου. Καλοτυχία μπορούσαν να φέρουν οι κουμπάροι που ερχόντουσαν να φέρουν τα δώρα τους στα παιδιά. «Να μπει με το δεξί, να βγει με το δεξί», έλεγαν οι παλιοί, για να είναι καλή η χρονιά.

Το βράδυ της πρώτης μέρας του χρόνου μαζεύονταν όλοι γύρω από το τζάκι - τη νισκιά· τα κάστανα, τα λουκάνικα, το κρασί είχαν την τιμητική τους ενώ οι μεγαλύτεροι διηγούνταν ιστορίες στους μικρότερους.

Οι άνδρες συνήθιζαν να παίζουν χαρτιά, ποντάροντας ξηρούς καρπούς ενώ οι γυναίκες, οι ανύπανδρες κυρίως, μαζεύονταν γύρω από το τζάκι για να μάθουν αν ο καλός τους ή αυτός που τους αρέσει, έδειχνε το ίδιο ενδιαφέρον με αυτές.

Άη Βασίλη Βασιλιά, δείξε και φανέρωσε αν μ’ αγαπά, φώναζαν στην Αμμόχωστο, και πετούσαν φύλλα ελιάς στη φωτιά. Αν τα φύλλα χοροπηδούσαν, τότε η απάντηση ήταν θετική, αν όμως καίγονταν, τότε η απάντηση ήταν αρνητική.

Αναμνήσεις…

Στην Κερύνεια, έλεγαν: Άη Βασίλη Βασιλιά, που σουν πέρα τζ' ήρτες δα, δείξε και φανέρωσε αν μ' αγαπά - και πετούσαν ένα φύλλο ελιάς μέσα. Σε άλλες περιοχές, όπως τη Μόρφου, τραγουδούσαν: Άη Βασίλη Βασιλιά, έφκα πάνω στην ελιά, κόψε μούττες και κλωνιά, να μυρίσει η γειτονιά, να δούμε ποιος μ’ αγαπά;

Η Βασιλόπιτα που έφτιαχνε κάθε σπιτικό προς τιμήν του αγίου αλλά και του νέου χρόνου, ήταν ένα είδος ψωμιού ελάχιστα διαφοροποιημένο σε κάθε περιοχή. Το φλουρί ήταν και είναι ένα σημάδι καλοτυχίας για όποιον το έβρισκε.

Τα περισσότερα από τα έθιμα της πρωτοχρονιάς αποτελούν, πλέον, αναμνήσεις για τους πιο πολλούς. Γιατί αξίζει να τα θυμόμαστε; Μα, γιατί μόνο βαθαίνοντας τις ρίζες μας μπορούμε χωρίς φόβο να πάμε παρακάτω.