Διδάγματα από τη Γεωπολιτική, τη Θεωρία του Πολέμου και την Προπαγάνδα
Η ήττα των ναζιστικών δυνάμεων στη Ρωσία υπήρξε ένα αποφασιστικό σημείο καμπής στον Β΄ ΠΠ, στον οποίο συμμετείχαν με μεγάλες θυσίες σε ανθρώπινο δυναμικό η Ελλάδα και η Κύπρος

Στα τέλη Δεκεμβρίου του 2013, διπλή τρομοκρατική επίθεση προκάλεσε 34 νεκρούς και περισσότερους από 60 τραυματίες. Όλη η διεθνής κοινότητα απέστειλε συλλυπητήρια μηνύματα, χαρακτηρίζοντας τις επιθέσεις «συγκλονιστικές» και «τερατώδεις». Πριν από 71 χρόνια, όμως, μία άλλη, ασύγκριτα πιο «συγκλονιστική» και «τερατώδης» πολύμηνη ένοπλη σύγκρουση, έφθανε στο τέλος της. Με μία διπλή συνθηκολόγηση, την 1η Ιανουαρίου (ο κεντρικός και νότιος τομέας) και τη 2α Φεβρουαρίου (ο βόρειος τομέας) του 1943, τερματίστηκε η Μάχη του Στάλινγκραντ.

Αγαπημένο θέμα έντυπων και ραδιοτηλεοπτικών αφιερωμάτων, είτε ιστορικού είτε μυθοπλαστικού χαρακτήρα, κατέχει μία ιδιαίτερη θέση, σε πολιτικό, γεωστρατηγικό, στρατιωτικό, επικοινωνιακό, ψυχολογικό και συμβολικό επίπεδο, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (Β΄ ΠΠ). Πέντε ολόκληρους μήνες (23 Αυγούστου 1942 - 2 Φεβρουαρίου 1943) διήρκεσαν οι λυσσαλέες συγκρούσεις μεταξύ των μαχητών του Κόκκινου Στρατού και των στρατιωτών της Βέρμαχτ. Κάθε οχύρωμα, κάθε πλατεία, κάθε δρόμος, κάθε σπίτι είχε μετατραπεί σε ένα πανίσχυρο οχυρό, γύρω από το οποίο διεξάγονταν άγριες συγκρούσεις για να κρατηθεί/αλωθεί. Βαρυχειμωνιά, κούραση, ασιτία, αϋπνία, φόβος, αγωνία διέτρεχαν και τις δύο πλευρές.

Μέχρι σήμερα παραμένει αδιευκρίνιστος ο ακριβής αριθμός των πεσόντων μαχητών και αμάχων στο Στάλινγκραντ, εξαιτίας των πραγματικών συνθηκών και της σταλινικής και ναζιστικής πολεμικής προπαγάνδας. Οι εκτιμήσεις των μελετητών κυμαίνονται από 700.000 έως 1.000.000 νεκρούς! Η προπαγάνδα, ως στρατηγική παράμετρος της πολιτικής επικοινωνίας με στόχο τη μεταβολή των στάσεων και αντιλήψεων των ακροατηρίων (Γιώργος Πλειός), αποδείχθηκε ιδιαίτερα σημαντική στον Β΄ ΠΠ. Η φωτογραφία, ο έντυπος λόγος, το ραδιόφωνο και η κινηματογραφική κάμερα ήταν τα μέσα που χρησιμοποίησε η πολεμική προπαγάνδα όλων των αντιμαχόμενων πλευρών. Για τη ρωσική πλευρά η τελική έκβαση της Μάχης του Στάλινγκραντ αποτέλεσε μίαν από τις πιο ένδοξες νίκες του Κόκκινου Στρατού κατά της ναζιστικής Γερμανίας και μυθοποιήθηκε από τη σταλινική προπαγανδιστική μηχανή, ώστε να αναδειχθεί το ‘μεγαλείο της ρωσικής ψυχής’ και η υπεροχή της σοβιετικής πολιτικής ηγεσίας, στρατού και λαού έναντι της ναζιστικής Γερμανίας.

Κορυφαίο στιγμιότυπο στην επικοινωνιακή προβολή της νίκης αποτελεί η φωτογραφία με την ανύψωση της σημαίας της Σοβιετικής Ένωσης από μαχητή πάνω από τα ερείπια του Στάλινγκραντ, ενώ ακόμη μαίνονταν οι συγκρούσεις και πριν από τη δεύτερη και τελική συνθηκολόγηση. Εξίσου ετεροχρονισμένη είναι άλλωστε η φωτογραφική λήψη που σκηνοθετήθηκε για την πτώση του Βερολίνου, με την ύψωση της κόκκινης σημαίας στο κτήριο του Reichstag. Η κόκκινη σημαία αναρτήθηκε με την προέλαση των σοβιετικών στρατευμάτων στις 30 Απριλίου 1945, αλλά οι μάχες για την κατάληψη όλου του κτηρίου συνεχίζονταν μέχρι και την 1η Μαΐου, οπότε η «σκηνή» αναδημιουργήθηκε για τον διάσημο φακό του Jewgni Chaldej στις 2 Μαΐου 1945 και αποτελεί σύμβολο της πτώσης του Ναζισμού.

«Πνευματική διεξαγωγή πολέμου»
Στο πλαίσιο τού τότε επικοινωνιακού πολέμου, στα επίκαιρα της ναζιστικής προπαγάνδας που προβάλλονταν στους κινηματογράφους στη Γερμανία, μέχρι και τα Χριστούγεννα του 1942, οι πολίτες έβλεπαν «ευτυχισμένα» πρόσωπα στρατιωτών της Βέρμαχτ που τραγουδούσαν και έτρωγαν στα χαρακώματα στο Ανατολικό Μέτωπο και ειδικά στο Στάλινγκραντ. Οι εθνικοσοσιαλιστές μπορεί να μην επιθυμούσαν πραγματικά σε οικονομικό και στρατιωτικό επίπεδο τον ολοκληρωτικό πόλεμο (Totaler Krieg) στον Β΄ ΠΠ, μετά την οδυνηρή εμπειρία του Α΄ ΠΠ, αλλά δόθηκε αυτή η εντύπωση, καθώς επιδίωκαν την «αληθινά ολοκληρωτική κινητοποίηση» στον οφθαλμοφανέστερο τομέα, τον επονομαζόμενο από το ναζιστικό καθεστώς «πνευματική διεξαγωγή πολέμου», όπως παρατηρεί ο Παναγιώτης Κονδύλης (Θεωρία του Πολέμου, πρωτ. Theorie des Krieges: Clausewitz, Marx, Engels, Lenin, Stuttgart, Klett-Cotta, 1988). Στις σύγχρονες μεταπολεμικές γερμανικές ηλεκτρονικές και έντυπες δημοσιογραφικές αναφορές η πανωλεθρία της 6ης ναζιστικής Στρατιάς στις όχθες του Βόλγα αναφέρεται συχνά ως «η σφαγή για το Στάλινγκραντ» ή «το γερμανικό δράμα», σε μία προσπάθεια να ερμηνευθεί η επιλογή στρατηγικής από τον Adolf Hitler στη Ρωσία. Σημειώνεται πως ο Χίτλερ είχε ανακηρύξει, σε φαντασιακό επίπεδο, την κατάκτηση του Στάλινγκραντ, ήδη από το 1941, σε σύμβολο της γερμανικής θέλησης για νίκη (Siegeswillen).

Ακόμη, είχε συνδέσει την κατάκτηση της πόλης με την επικοινωνιακά αξιοσημείωτη νίκη που θα επιτύγχανε σε βάρος του σκληρότερου αντιπάλου του, του Josef Stalin. Μαρτυρίες και πραγματικές εικόνες των συνθηκών μάχης, των πεσόντων και των επιζησάντων από τις δύο πλευρές θα δουν πολλές δεκαετίες αργότερα το φως της δημοσιότητας. Πολλές ταινίες φωτογραφικών κινηματογραφικών λήψεων φυλάσσονται στα αρχεία και δεν έχουν δει ακόμη το φως της δημοσιότητας. Φαίνεται πως η ολοκληρωτική κινητοποίηση έγινε πραγματικότητα στη ναζιστική Γερμανία περισσότερο στον ψυχολογικο-ιδεολογικό τομέα (γερμανικό έθνος, εικόνα του πατέρα-ηγέτη), παρά στην οικονομία και στα πεδία των μαχών στην Ευρώπη. Στο σταλινικό καθεστώς πάλι, η επικράτηση στη Μάχη του Στάλινγκραντ αξιοποιήθηκε στο έπακρο για την εμψύχωση του ρωσικού στρατού και λαού, συντελώντας στην επίτευξη της ολοκληρωτικής κινητοποίησης σε όλους τους τομείς, ψυχολογικο-ιδεολογικό (ρωσικό έθνος, εικόνα του πατέρα-ηγέτη), οικονομία/παραγωγή και πεδία των μαχών.

Το στοιχείο που ενδιαφέρει την Ελλάδα και την Κύπρο
ΟΛΟΙ οι μελετητές παραδέχονται πως η ήττα των ναζιστικών δυνάμεων στη Ρωσία, με κορύφωση την αποτυχία κατάκτησης του Στάλινγκραντ, υπήρξε ένα αποφασιστικό σημείο καμπής στον Β΄ ΠΠ, στον οποίο συμμετείχαν με μεγάλες θυσίες σε ανθρώπινο δυναμικό η Ελλάδα και η Κύπρος. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ελληνισμός αγωνίστηκε ηρωικά στο Αλβανικό Μέτωπο και στη Μάχη της Κρήτης και στη συνέχεια υπέφερε υπό τριπλό ζυγό κατοχής - Γερμανίας, Ιταλίας και Βουλγαρίας, βιώνοντας μία πρωτόγνωρη λεηλασία σε επίπεδο αποθεμάτων, γεωργικής, κτηνοτροφικής και βιομηχανικής παραγωγής και υλικών υποδομών. Το «δράμα του Στάλινγκραντ» των δύο αντιμαχόμενων πλευρών, όπως και το δράμα που έζησαν όλοι οι ευρωπαϊκοί λαοί και οι σύμμαχοί τους κατά τη διάρκεια του Β΄ ΠΠ, αξίζει να υπομιμνήσκεται σήμερα, για τα δεινά και τα επιτεύγματα, σε επίπεδο στρατηγικών επιλογών, οικονομίας, προπαγάνδας και ψυχολογίας. Ένα στοιχείο που ενδιαφέρει μάλιστα διαχρονικά την Ελλάδα και την Κύπρο είναι η γεωγραφία, η οποία δίνει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα μονάχα σε σχέση με κάποιον άλλον, σύμφωνα με τον Κονδύλη.

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΜΠΡΟΥ
Δρ σε θέματα Πολιτιστικής Πολιτικής, Διαχείρισης και Επικοινωνίας, Σύμβουλος Τύπου & Επικοινωνίας στην Πρεσβεία της Ελλάδος στην Κύπρο