«ΜΙΑ ΣΤΟ ΛΕΥΚΟ ΚΑΙ ΔΥΟ ΣΤΟ ΜΑΥΡΟ - ΣΟΝΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΦΑΙΡΕΣΗ»

ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ, ΠΛΗΚΤΡΟΛΟΓΟΥΝ ΣΥΝΗΧΩΝΤΑΣ ΤΟ ΑΝΕΙΠΩΤΟ ΤΟΥΣ ΔΥΟ ΠΟΙΗΤΕΣ: 'ΦΩΝΗ ΣΤΟ ΧΑΟΣ' - ΚΙ Ο 'ΑΝΤΙΦΩΝΗΤΗΣ ΤΗΣ'. Ή ΝΑ ΤΟΥΣ ΠΩ ΣΥΜΦΩΝΗΤΕΣ, ΠΟΙΗΤΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΣΕ ΗΧΟ ΕΝΑ; 'ΤΕΣΣΕΡΑ ΧΕΡΙΑ ΒΥΘΙΣΜΕΝΑ ΣΤΟ ΕΛΑΧΙΣΤΟ’. ΛΟΓΟΣ ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΟΡΙΩΝ, ΠΟΙΗΣΗ ΠΟΥ ΛΕΞΙΛΑΤΕΙ Ή ΛΕΞΙΒΑΤΕΙ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ, ΑΚΡΟΒΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟΥΣ ΚΡΩΓΜΟΥΣ ΤΟΥ ΑΡΡΗΤΟΥ

Αυτό που εννοεί ο Seamus Heaney είναι ότι ο ποιητής δεν υπηρετεί κανένα δεδομένο ή συλλογικά ορισμένο σκοπό, κι η τέχνη δεν υπηρετεί κανέναν άλλο σκοπό από την ελευθερία της

Amor vacui. O ποιητής ένα κενό; Ο ποιητής στον ίμερο του κενού. Η μετα-κένωση της αλήθειας, στην κένωση του ποιητή, του ποιητικού λόγου. Που σαν τον Φοίβο, δεν λέγει, αλλά σημαίνει.

''Μια στο άσπρο και δυο στο μαύρο'', ο αγώνας του ποιητή με το άφατο, το άρρητο και το ένα:

"μεγαλειώδη άλματα προς τα πίσω
προς εκείνη την άφατη λέξη
που ούτε λέγεται ούτε γράφεται
κι έρχεται πάντα στο τέλος…".

‘Poetry’ ηχεί ως αναγραμματισμός του ‘pottery’, αγγειοπλαστική. Μου ήλθε μόλις, κι ίσως αυτό σημαίνει κάτι, ή πάλι ίσως τίποτα. Αλλά αυτό είναι το ερώτημα που συνακολουθεί την ποίηση. Σε τι χρησιμεύει η ποίηση; Γιατί παλεύει και κυνηγά πάντα αυτό το ‘τίποτα’;

Στα όρια του λόγου, πληκτρολογούν συνηχώντας το ανείπωτό τους δύο ποιητές: 'φωνή στο χάος' - κι ο 'αντιφωνητής της'. Ή να τους πω συμφωνητές, ποιητική συμφωνία σε ήχο ένα; 'Τέσσερα χέρια βυθισμένα στο ελάχιστο’. Λόγος περί των ορίων, ποίηση που λεξιλατεί ή λεξιβατεί τα όριά της, ακροβατώντας στους κρωγμούς του αρρήτου. Αλέκτου λέξις, το νόημα το απερινόητο που αγωνιά να φωτίσει τα χάη του εαυτού του: αυτή είναι μια ποίηση που ταλαντεύεται ανάμεσα στο να μη ξέρει πώς να εκφέρει τον άρρητο και στην ανάγκη να υπάρξει, 'όχι βρήκαν ένα λόγο να γράψουν, αλλά επειδή δεν ξέρουν οι ποιητές πώς να μη γράφουν'.

Νευρά και φίλντισι, χορδή και πλήκτρο. Μια συμφωνία σε Α έλασσον. Ο ποιητής που αφαιρεί, μειώνει τον εαυτό του στο ελάχιστο. Το τίποτα που φιλοδοξεί να χωρέσει τα πάντα. Ένα τίποτα; Το τίποτα που χωρεί, χωρίς να ορίσει, αόριστο και άορο το ένα. Ανακαλεί κανείς τον Rumi, τον μυστικιστή ποιητή του έρωτος του Ενός. Που αναμετρούμενος με το πρόσταγμα να ζωγραφίσει τον κόσμο όλο, άφησε τους τοίχους λευκούς: το τίποτα που χωρεί τα πάντα. Ο ποιητής, ένα κενό.

Η αξία της τέχνης

Η ποίηση είναι φιλοσοφικότερη της Ιστορίας, όρισεν ο Φιλόσοφος, στην Ποιητική του. Εννοώντας την διδακτική πλευρά, ή σκοπό της ποίησης. Στο μέτρο, δηλαδή, της υπόδειξης των οικουμενικών του ανθρώπου αληθειών. Σε αντίθεση με το συγκεκριμένο, το επί μέρους της ιστορίας. Διδακτισμό ή και παιδαγωγική και ηθική διαπαιδαγώγηση που εννοεί κι ο Πλούταρχος, όταν γράφει ότι 'αγαθής δει τω νέω κυβερνήσεως περί την ανάγνωσιν, ίνα μη προδιαβληθείς αλλά μάλλον προπαιδευθείς, ευμενής και φίλος και οικείος υπό Ποιητικής, επί Φιλοσοφίαν προπέμπηται': χρειάζεται καθοδήγηση ο νέος για να μην παρεκτραπεί, αλλά προπαιδευμένος κατάλληλα να αποκτήσει εκείνη την ευμένεια κι αγαθή προαίρεση, ώστε να κατευθυνθεί προς την Φιλοσοφία.

Δηλαδή την μεθοδική επιζήτηση των καθολικών του ανθρώπου αληθειών και την θεμελίωση αξιών. Γράφοντας το “The Redress of Poetry,” ο laureate ποιητής Seamus Heaney υποδεικνύει ότι ετοίμως, όσοι καλούνται να υπερασπιστούν την αξία και ωφελιμότητα της ποίησης, στηρίζουν την αξία της τέχνης στις κοινωνικές της χρήσεις και ωφέλειες. Ωφελείτε την κοινωνία, κύριοι Παπαδόπουλε και Νικολαΐδη;

Σήμερα που όλοι γράφουν ποίηση, αναρωτιέται κανείς αν τούτο αφορά τις καλλιεπείς, όσο το μπορεί κανείς, οιμωγές και στεναγμούς των 'crie de coer', της ποίησης ως έκλυσης συναισθημάτων κι όποιας ανακούφισης από την απελευθέρωση της νευρωτικής έντασης, πώς θα το εξηγούσεν κάποιος Φρόυδ. Η ποίηση, δηλαδή, ως κοινωνική στις συνέπειές της μαζική ψυχολογική αυτοθεραπεία.

Ή, πάλι, οι κοινωνικές της ωφέλειες αφορούν τον προφανή διδακτισμό αξιών στην κατεύθυνση της κοινωνικής δικαιοσύνης και εν γένει των πολιτικών σκοπών της όποιας ιδεολογίας των κοινωνικών θεραπειών. Αλλά, μη θορυβείσθε, φίλοι παρευρισκόμενοι. Γνωρίζω ότι δεν ήλθατε εδώ για μια μεγαλορρήμονα διάλεξη στο τι είναι η ποίηση. Αυτό που εννοεί ο Seamus Heaney είναι ότι ο ποιητής δεν υπηρετεί κανένα δεδομένο ή συλλογικά ορισμένο σκοπό, κι η τέχνη δεν υπηρετεί κανένα άλλο σκοπό από την ελευθερία της.

Στα όρια του λόγου

Στην κυριολεξία η τέχνη είναι άσκοπη, ή, όπως το υπέδειξε ο Auden, “Poetry makes nothing happen'. Ο ποιητής δεν ζει στο συλλογικό, αλλά έξω από αυτό, κι η ποιητική του ιδέα είναι καθολική στο μέτρο που δίνει τον αγώνα ή ζει την αγωνία των ανθρώπινων ορίων, των ορίων του λόγου. Τα όρια της γλώσσας μας είναι τα όρια του κόσμου μας, έδειξε στις πιο μεταφυσικές του στιγμές ο Φιλόσοφος της Λογικής της Γλώσσας, αγγίζοντας τον μυστικισμό, σαν κάθε ποιητής ή φιλόσοφος που επιχειρεί να υπερβεί τα όρια αυτά για να εκφράσει το άφατο, ή να ψαύσει καν το πέραν των ορίων του λόγου, να αγκαλιάσει το απερινόητο ένα, που σαν τέτοιο δεν ορίζεται, αφού ο λόγος χωρίζει όσα ο μουσικός, ποιητικός ίμερος ερά ως Ένα.

Το συλλογικό, η ανθρώπινη συνθήκη, αφορά ακριβώς τον ποιητή στο ότι κινείται στην γλώσσα. Αλλά, αυτή δεν είναι η γλώσσα των εννοιών ή των λογικών συναγωγών. Είναι η γλώσσα της ποιητικής ενόρασης και του μυστικού αισθήματος, είναι η αγωνιστική γλώσσα του ποιητού όπως και του φιλοσόφου, που ασπαίρει λεξιλατώντας τα όριά του, δεν είναι η γλώσσα της πραγματικότητας, αλλά η πραγματικότητα της γλώσσας. Στην πιο μεταφυσική, μυστική της υπόσταση. Τι είναι ο ποιητής πάρεξ ελευθερία και γλώσσα; Στην αντίφασή τους, μάλιστα, εκείνη που συνιστά την ποιητική συνθήκη, οι καθολικές του έννοιες να περικλείουν αντιφάσεις, και πρότερη και πάνω από όλα η ίδια η ποιητική ιερουργία της γλώσσας.

Λεξίφλεκτο μετρά ο ποιητής τον 'θεοδόχο' λεξουργό εαυτό του, καθώς πτερόεσσες φωτίζουν τα ερέβη του οι κρημνιζόμενες λέξεις, - απέναντι ενώ… Τα ειωθινά ρίγη των ποιημάτων του αντλεί από τα ορυκτά υπεδάφη του ο Αντιφωνητής του.

Υποφέρουν οι λέξεις των ποιητών. Κτυπημένες "μια στο λευκό και δυο στο μαύρο", βοούν αφώνως, λυγίζουν, στενάζουν, βογγούν, στρεβλώνουν, απλώνουν και πάλι συστρέφονται, τείνουν να, και πάλι όχι, στο άορο μεταξύ, ασπαίρουν σ' ένα μετέωρο, αέναο ανάμεσα στο απρόσιτο και στις εντάσεις τούτο να ειπωθεί, στις επίμονες μανικές ρίζες της σιωπής και τις απαιτήσεις της ζωής, να γνωστεί, να εκφραστεί, εν τέλει να βιωθεί. Ο ποιητής υποθέτει μιαν αλήθεια να ειπωθεί και πάλι εκφράζει ως αλήθεια το ανέκφραστό της, αποσβολωμένος μπροστά σε ό,τι αδυνατεί να διεμβολίσει, αναστοχαστικά μετεωρίζοντας το ριζικό του, σαν τοξότη που ξαστόχησε. Σαν το είδωλο του Ηρακλή, στην κατάβαση της Νέκυιας, ως να τοξεύει τις ψυχές, ως να κάνει κάτι, ως να κάνει την διαφορά. Αλλά καμία διαφορά. Και κανένα διάφορο.

Ένα ποιητικό non-happening

Είκελος εαυτού, ανδρ-είκελος, ο ήρως του εαυτού του, αφήνει τα πάντα ως έχουν. Το βέλος δεν φεύγει ποτέ. Μετέωρη η κίνηση, στα όριά της ως ακινησία. Η ποίηση, επαναλαμβάνουμε τον Auden, εκεί που συναντά τον Φιλόσοφο, αφήνει τα πάντα ως έχουν: “Poetry makes nothing happen". Καλώς ήρθατε στο ποιητικό αυτό, σήμερα, non-happening.

Θέλω να καλέσω τον ποιητές ή τους… ποιητή να κλείσουμε με το ποίημα «Ένορκος δήλωση» («Εκδοχές ενός ποιήματος», Mιχάλης Παπαδόπουλος:

Όλους εκείνους που με αγωνία
αλλά και με το δάκτυλο στη σκανδάλη
στη γωνία ενός μισοσκότεινου δρόμου
περιμένουν να δουν την εξέλιξη
της στιχουργίας μου

Eάν έκανα βήματα προς τα εμπρός
εάν εξελίσσομαι βάσει
όλων των προειλημμένων προσδοκιών
και εκτιμήσεων

θέλω ευόρκως να τους πληροφορήσω
πως όχι μόνον έμεινα στάσιμος
αλλά κάνω διαρκώς βήματα προς τα πίσω
και τώρα, τελευταίως, μάλιστα, μερικά
μεγαλειώδη άλματα προς τα πίσω
προς εκείνη την άφατη λέξη
που ούτε λέγεται ούτε γράφεται
κι έρχεται πάντα στο τέλος
ανείπωτη και άγραφη
η οριστική εκδοχή
του ατελεύτητου ποιήματος

Σημ.: Κείμενο της ομιλίας που εκφωνήθηκε στην παρουσίαση της ποιητικής συλλογής των Παναγιώτη Νικολαΐδη και Μιχάλη Παπαδόπουλου «Μια στο λευκό και δυο στο μαύρο-Σονάτα για την αφαίρεση», στις 23 Μαρτίου 2018 στο Θέατρο Πόλης-ΟΠΑΠ Δημοτικό Κέντρο Τεχνών Λευκωσίας.