Όταν οι λέξεις διηγούνται τις ιστορίες τους, μας ταξιδεύουν στον χρόνο και στον χώρο. Στον χρόνο, γιατί γεννιούνται σε κάποια από τις παλαιότερες φάσεις της ελληνικής γλώσσας και εξελίσσονται στις επόμενες φάσεις με μεταβολή στη μορφή ή/και στη σημασία τους. Στον χώρο, γιατί μεταναστεύουν από γλώσσα σε γλώσσα, για να διαδώσουν νέες σημασίες, νέα γνώση που αποκτά ο άνθρωπος μέσα από τη συνεχή παρατήρηση του κόσμου και την εφευρετικότητά του. 
 
Το νεοελληνικό λεξιλόγιο κληρονομεί λέξεις από την αρχαία ελληνική (14ος–4ος αι. π.Χ.), την ελληνιστική–αλεξανδρινή κοινή (3ος αι. π.Χ.–6ος αι. μ.Χ.), και τη μεσαιωνική ελληνική (6ος–18ος αι. μ.Χ.). Μέσα σε αυτό τον ιστορικό χρόνο, οι λέξεις γεννιούνται, αλλάζουν μορφή και σημασία λιγότερο ή περισσότερο και κάποτε χάνονται. Συνάμα, εμπλουτίζεται με δάνεια, αντιδάνεια και μεταφραστικά δάνεια από ξένες γλώσσες και νεολογισμούς. Για τον καύσωνα των ημερών, το Γλωσσοσκόπιο φτιάχνει ένα δροσιστικό κοκτέιλ από «εποχικές λέξεις» που όλοι μας χρησιμοποιούμε κυρίως το καλοκαίρι και οι οποίες έχουν να μας διηγηθούν ενδιαφέρουσες και πολύ διαφορετικές ιστορίες στον χώρο και στον χρόνο.
 
***************************************************
Πεπόνι εναντίον καρπουζιού
 
Η λέξη πεπόνι είναι μεσαιωνική ελληνική λέξη με εξέλιξη από το ελληνιστικό ουσιαστικό τὸ πεπόνιον, το οποίο σχηματίστηκε ως υποκοριστικό του αρχαιοελληνικού επιθέτου ὁ πέπων, ἡ πέπων, τὸ πέπον που σήμαινε το ώριμο, γινωμένο (φρούτο). Με τη σειρά του το αρχαιοελληνικό επίθετο προέρχεται από ινδοευρωπαϊκή ρίζα με τις σημασίες μαγειρεύω και ωριμάζω, η οποία εμφανίζεται επίσης στο αρχαιοελληνικό ρήμα πέσσω (με τη σημασία μαγειρεύω, χωνεύω) και στο αρχαιοελληνικό ουσιαστικό ἡ πέψις (με τη σημασία χώνεψη). Το πεπόνι δηλωνόταν στην αρχαία ελληνική με τη φράση ὁ σίκυος πέπων, δηλαδή κατά λέξη το «ώριμο αγγούρι», σε αντίθεση με το ουσιαστικό ὁ σίκυος—ή αλλιώς, ὁ σικυός—που σήμαινε απλώς το αγγούρι, αφού και οι δύο καρποί ανήκουν στην οικογένεια των κολοκυνθοειδών. Η λέξη καρπούζι είναι δάνειο από το τουρκικό ουσιαστικό karpuz, προσαρμοσμένο στο ελληνικό μορφοφωνολογικό σύστημα μέσω της κατάληξης -ι, η οποία τού επιτρέπει να κλίνεται. Η αρχαϊστική προσπάθεια να δημιουργηθεί μια «ελληνοπρεπής» λέξη για το καρπούζι οδήγησε κάποτε στο ουσιαστικό ὁ ὑδροπέπων, ως μεταφραστικό δάνειο από το αγγλικό watermelon ή το γαλλικό melon d’eau· η προσπάθεια δεν έγινε αποδεκτή από τους ομιλητές!
 
Παγωτό
 
Το ουσιαστικό παγωτό παράγεται από τη βάση παγ- (του ουσιαστικού πάγος) και την κατάληξη παραγωγής επιθέτων -ωτός, -ωτή, -ωτό (π.χ. χνουδωτός, -ή, -ό από το χνούδι). Πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε αρχικά ως επίθετο σε φράση όπως το παγωτό(ν) γλύκισμα, η οποία μετά ουσιαστικοποιήθηκε ως το παγωτό(ν)· αυτός είναι ένας πολύ παραγωγικός λεξιλογικός μηχανισμός (π.χ. η λέξη το Κυπριακό είναι ουσιαστικοποιημένη από τη φράση το κυπριακό πρόβλημα). Η λέξη πλάστηκε για να μεταφράσει το ιταλικό ουσιαστικό gelato, από τη μετοχή gelatus (δηλαδή, παγωμένος, κατεψυγμένος) του ρήματος gelare. Η ακριβής χρονολογία εισαγωγής του μεταφραστικού αυτού δανείου στην ελληνική δεν είναι γνωστή. Η λέξη όμως υπήρχε από τον 19ο αι. τουλάχιστον, καθώς ο Στέφανος Κουμανούδης καταγράφει ήδη στο λεξικό του Συναγωγή νέων λέξεων (1900) τους νεολογισμούς παγωτοποιός, παγωτοπώλης κ.λπ.
 
Μπικίνι
 
Πάμε μέχρι το ακατοίκητο κοραλλιογενές νησί Pikinni (νήσοι Μάρσαλ, Ειρηνικός Ωκεανός). Κατά το 1884–1914 οι νήσοι Μάρσαλ γίνονται γερμανικό προτεκτοράτο και το τοπωνύμιο Pikinni περνά στη γερμανική γλώσσα—αργότερα και στην αγγλική—ως Bikini. Έγινε ευρέως γνωστό κατά τις δοκιμές ατομικών βομβών που άρχισαν να πραγματοποιούν εκεί οι ΗΠΑ από τον Ιούλιο του 1946. Το τοπωνύμιο Bikini εισήχθη στη γαλλική γλώσσα το 1946 από τον σχεδιαστή μόδας Louis Réard (1897–1984) ως εμπορική ονομασία για μια συλλογή γυναικείων μαγιό, με σκοπό να παραλληλίσει την εκρηκτικότητα της ατομικής βόμβας με την εκρηκτική σεξουαλική διάθεση που θα προκαλούσε το προϊόν. Στην ελληνική γλώσσα εισήχθη ως δάνειο από τη γαλλική. 
 
Με επανανάλυση της λέξης bikini ως bi-kini, δηλαδή ρούχο που αποτελείται από δύο (bi-) μέρη, πλάστηκαν λέξεις που δηλώνουν παρόμοια γυναικεία μαγιό με διαφορετικό αριθμό μερών (π.χ. monokini, trikini). Πέρσι μάλιστα οι θρησκευτικές συνήθειες των μουσουλμάνων οδήγησαν στο πάντρεμα των λέξεων burqa και bikini και στον νεολογισμό burkini / burqini, ο οποίος εισήχθη και στην ελληνική ως μπουρκίνι!
 
Πλαζ
 
Πώς από τα «πλάγια» φτάσαμε να μιλάμε για την εκτεταμένη αμμώδη παραλία; Το θηλυκό ἡ πλαγία ή το ουδέτερο τὰ πλάγια του αρχαιοελληνικού επιθέτου ὁ πλάγιος εισήχθη στη λατινική ως plagia με τη σημασία επικλινές έδαφος. Μάλιστα το ουσιαστικοποιημένο επίθετο τὰ πλάγια απαντάται σε ιστοριογραφικά κείμενα ήδη στην αρχαία ελληνική (Ηρόδοτο, Θουκυδίδη κ.λπ.) δηλώνοντας τις πλευρές της στεριάς και τις όχθες του ποταμού. Tο λατινικό plagia πέρασε στην ιταλική λέξη piaggia σημαίνοντας την πλαγιά και την ακρογιαλιά και μετά στη γαλλική λέξη plage που σημαίνει παραλία. Η λέξη plage εισήχθη ως αντιδάνειο στη νεοελληνική με τη γαλλική της σημασία.
 
Ιστορία που χάνεται στη θάλασσα…
 
Μια μυστηριώδης ιστορία. Η ήδη αρχαιοελληνική λέξη θάλασσα δεν προέρχεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα με τη σημασία θάλασσα, από την οποία προέρχονται το λατινικό mare, το γαλλικό mer, το γερμανικό Meer. Έχει προελληνική προέλευση και μάλλον συνδέεται με την κατά τον λεξικογράφο του 5ου αι. μ.Χ. Ησύχιο μακεδονική ιδιωματική λέξη δαλάγχαν που σημαίνει θάλασσα, ή με την αρχαιοελληνική λέξη ἡ ἅλς, από την οποία προέρχεται η συγγενής αρχαιοελληνική αἰγιαλός που εξελίχθηκε στο νεοελληνικό γιαλός.
 
Καλοκαίρι και θέρος
 
Η λέξη καλοκαίρι προέρχεται από το μεσαιωνικό καλοκαίρι(ον), το οποίο αποτελεί συγχώνευση της φράσης καλὸς καιρός. Η ήδη αρχαιοελληνική τὸ θέρος προέρχεται από ινδοευρωπαϊκή ρίζα με τις σημασίες ζέστη–θερμότητα—από την ίδια προέρχονται η αρχαιοελληνική θερμός, η συνώνυμη λατινική formus και η γερμανική–αγγλική warm. Σήμαινε καλοκαίρι και συγγένευε με το ρήμα θερίζω, το οποίο αρχικά σήμαινε περνώ το καλοκαίρι, αλλά σύντομα (ήδη στην αρχαιοελληνική) απέκτησε και τη σημασία κόβω στάχυα με δρεπάνι, η οποία επικράτησε στο ταξίδι της λέξης μέχρι τη νεοελληνική· τη σημασία περνώ το καλοκαίρι την αποδίδουμε σήμερα με το ρήμα παραθερίζω. Η επίσης συγγενής αρχαιοελληνική λέξη θέρετρον (δηλαδή, τόπος κατάλληλος για παραθερισμό) επιβιώνει μέχρι σήμερα. Στη νέα ελληνική οι λέξεις καλοκαίρι και θέρος είναι συνώνυμες, αλλά έχουν υφολογική διαφοροποίηση, με το θέρος να είναι λογιότερο και το καλοκαίρι λαϊκότερο—λέμε συνήθως θερινή ώρα, αλλά καλοκαιρινά φρούτα.
 
Τουρισμός μετά από σκληρή δουλειά!
 
Ο τόρνος, το εργαλείο για μορφοποίηση ξύλου ή μετάλλου σε κυκλικό σχήμα μέσω περιστροφής του υλικού, ήταν γνωστός με την ίδια λέξη ήδη από τους αρχαιοελληνικούς αιώνες. Η λατινική γλώσσα δανείστηκε τη λέξη ως tornus με την ίδια σημασία και την κληροδότησε στον απόγονό της, τη γαλλική γλώσσα, με τονισμένο το σημασιολογικό στοιχείο της περιστροφής και του κύκλου· έτσι έχουμε τη γαλλική λέξη tourniquet (δηλαδή, αιμοστατικός επίδεσμος), η οποία πέρασε και στα ελληνικά ως τουρνικέ (δηλαδή, περιστρεφόμενος μηχανισμός εισόδου–εξόδου). Αργότερα, με σημασιολογική επέκταση δηλώθηκε η περιήγηση σε έναν γεωγραφικό χώρο και πλάστηκαν οι λέξεις tour, tourisme και tournée, οι οποίες πέρασαν στην ελληνική ως τα αντιδάνεια τουρ, τουρισμός και τουρνέ. Η συγγενής λέξη τουρίστας πέρασε επίσης στην ελληνική ως αντιδάνειο—αυτή τη φορά μέσω της λέξης turista από την ιταλική γλώσσα, έναν άλλο απόγονο της λατινικής, ο οποίος κληρονόμησε τη λέξη tornus και τη σημασιολογική μεταβολή της με παρόμοιο τρόπο.
 
Ξέρατε ότι η λέξη διαβατήριο σήμαινε κάτι πολύ διαφορετικό στην αρχαία ελληνική;
 
Τὰ ἱερὰ διαβατήρια, από το επίθετο διαβατήριος, -α, -ον του ρήματος διαβαίνω, ήταν οι ιερές προσφορές και οι θυσίες που τελούνταν, προτού οι άνθρωποι διαβούν τα σύνορα ή μεγάλο ποταμό. Στη νέα ελληνική η λέξη αποτελεί σημασιολογικό δάνειο, δηλαδή χρησιμοποιήθηκε για να μεταφράσει τη σημασία της γαλλικής λέξης passeport, η οποία δηλώνει το επίσημο ταξιδιωτικό έγγραφο.
 
***************************************************
 
Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία
 
*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)