Ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής που ευχόμαστε να μη μας συμβεί ποτέ
Κάποτε υποτιμούμε την παρατηρητικότητα των παιδιών. Όμως, το τι είναι ο θάνατος αρχικά το εισπράττουν από τα δικά μας συναισθήματα…

Ο θάνατος είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής και παρ’ όλα αυτά όλοι ευχόμαστε να μη μας συμβεί ποτέ! Το άγχος θανάτου και απώλειας των αγαπημένων μας προσώπων είναι από τις πρώτες αγωνίες που κυριαρχούν μέσα μας. Ως παιδιά, αλλά και ως ενήλικες οχυρωνόμαστε με την παντοδυναμία και την ψευδαίσθηση παράλληλα ότι δεν μας αφορά. Ένας κοντινός στο περιβάλλον θάνατος μάς θυμίζει οδυνηρά το πόσο ευάλωτοι μπορούμε να είμαστε και αναδεικνύει εκ νέου τους φόβους μας.

Τα παιδιά έρχονται σε επαφή με τον θάνατο από πολύ νωρίς κι ας μην το συνειδητοποιούμε. Βλέπουν νεκρά έντομα, πουλιά, ακόμα και ζώα σκοτωμένα στον δρόμο. Ακούν για τον θάνατο από τις ειδήσεις στην τηλεόραση, στα κινούμενα σχέδια, στα παραμύθια κ.λπ. Ο θάνατος είναι μέρος της ζωής και σε κάποιο βαθμό τα παιδιά τον γνωρίζουν.

Παράλληλα, κάποτε υποτιμούμε την παρατηρητικότητα των παιδιών. Όμως, το τι είναι ο θάνατος αρχικά το εισπράττουν από τα δικά μας συναισθήματα: την αναστάτωση ή την ηρεμία μας, τον τρόπο που τα κρατάμε, τον τόνο της φωνής μας. Εκφραζόμαστε με αυτά που λέμε και κάνουμε, αλλά και από αυτά που δεν λέμε. Αν αποφεύγουμε να μιλήσουμε για κάτι δυσάρεστο, τα παιδιά το νιώθουν και αισθάνονται ότι δεν μπορούν να μας ρωτήσουν αυτά που σκέφτονται. Από την άλλη, δεν είναι σοφό να κατακλύσουμε τα παιδιά με πολλές πληροφορίες που δεν είναι σε θέση να καταλάβουν ή δεν είναι έτοιμα να ακούσουν.

Μιλώντας τους για τον θάνατο δεν λύνονται όλα τα προβλήματα, όμως η απουσία οποιασδήποτε κουβέντας περιορίζει την ικανότητά μας να τα βοηθήσουμε.
Το πώς και το πότε θα μιλήσουμε στα παιδιά για τον θάνατο εξαρτάται από την ηλικία τους και τις υπάρχουσες εμπειρίες τους. Εξαρτάται επίσης και από τις δικές μας εμπειρίες, πεποιθήσεις και συναισθήματα, αλλά και από την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Πιο εύκολα θα μιλήσουμε για έναν ουδέτερο θάνατο με αφορμή μια είδηση στην τηλεόραση, παρά από μια συναισθηματικά φορτισμένη απώλεια ενός αγαπημένου μας προσώπου.

Είναι σημαντικό να αρχίσουμε να συζητούμε με τα παιδιά μας για τον θάνατο από πολύ νωρίς, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με περιστατικά θανάτου στην καθημερινότητα, προτού συμβεί ένας κοντινός για το παιδί θάνατος.

Τα στάδια κατανόησης του θανάτου
Πριν από το δημοτικό, τα παιδιά συνήθως θεωρούν τον θάνατο ως μη προσωπικό θέμα, προσωρινό, αλλά και αναστρέψιμο γεγονός, λόγω της γενικότερης μη μονιμότητας του αντικειμένου στη γνωστική τους ανάπτυξη. Η αντίληψη αυτή ενισχύεται περισσότερο, όταν οι αγαπημένοι τους ήρωες στα κινούμενα σχέδια διαλύονται, πεθαίνουν, αλλά συνεχίζουν να ζουν! Δοκιμάζουν κάποτε να τους μιμηθούν, χωρίς να σκέφτονται ότι θα κτυπήσουν, θα πονέσουν ή θα πεθάνουν.

Μεταξύ 5-9 χρονών, τα πλείστα παιδιά αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τη μονιμότητα και το αναπόφευκτο του θανάτου, αλλά θεωρούν ότι με την προσπάθεια και την εξυπνάδα τους μπορούν να νικήσουν τον θάνατο. Σε αυτές τις ηλικίες τείνουν επίσης να προσωποποιούν τον θάνατο και να τον ταυτίζουν με ένα σκελετό ή μια σκοτεινή και άσχημη φιγούρα. Κάποια παιδιά έχουν και ανάλογους εφιάλτες.

Από 9-10 ετών και μετά, αρχίζουν να καταλαβαίνουν επιπρόσθετα ότι και αυτοί θα πεθάνουν μια μέρα, ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμο γεγονός και η απουσία του ατόμου είναι τελεσίδικη.
Νωρίς στην εφηβεία αρχίζουν να αναπτύσσουν φιλοσοφικές απόψεις για τη ζωή και τον θάνατο, ψάχνουν το νόημα της ζωής και της ύπαρξης του ανθρώπου, π.χ. γιατί η ζωή ή ο Θεός είναι άδικοι με τους καλούς ανθρώπους, αν υπάρχει μεταθανάτια ζωή κ.λπ. Κάποιοι έφηβοι, θέλοντας να νικήσουν τον φόβο τους για τον θάνατο μπορεί να ρισκάρουν αχρείαστα τη ζωή τους.

Ατομικές διαφορές, παρ’ όλα τα προαναφερόμενα στάδια αντίληψης του θανάτου, πρέπει να θυμόμαστε ότι το κάθε παιδί έχει τον δικό του ρυθμό ανάπτυξης και διαφορετικό τρόπο να εκφράζει και να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του. Κάποια παιδιά ρωτούν για τον θάνατο από τα τρία τους, άλλα παιδιά στα δέκα τους, ενώ δείχνουν να μην επηρεάστηκαν από τον θάνατο της γιαγιάς, αντιδρούν όμως έντονα αρνητικά με τον θάνατο του σκύλου τους. Κάποια παιδιά δεν αναφέρονται ποτέ στον θάνατο, αλλά τον δραματοποιούν κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού τους, π.χ. παίζουν πόλεμο και υποδύονται τους σκοτωμένους ή κάνουν τελετουργίες ταφής στο παιχνίδι.

Παρά τους διαφορετικούς τρόπους έκφρασης και κατανόησής τους, όλα τα παιδιά χρειάζονται δίπλα τους ευαίσθητους ενήλικες στις ανάγκες και αγωνίες τους, που θα τους βοηθήσουν παρατηρώντας και ακούγοντάς τα προσεκτικά.

Συμβουλές
1. Ρωτήστε τα παιδιά τι ξέρουν ήδη
Συζητώντας με τα παιδιά για τον θάνατο, θα καταλάβουμε τι ήδη ξέρουν και τι δεν ξέρουν, τις ανησυχίες, τους φόβους τους και πιθανόν τις λανθασμένες αντιλήψεις τους. Εξηγώντας τους, μπορούμε να τα βοηθήσουμε να κατανοήσουν και να ανακουφιστούν.

2. Χρησιμοποιήστε βοηθήματα, για να μιλήσετε
Τα μικρά παιδιά (νηπιαγωγείου και δημοτικού) συνήθως εκφράζουν το πώς νιώθουν/σκέφτονται με ζωγραφιές. Μπορείτε να συζητήσετε το θέμα, τα άτομα και τα συναισθήματά τους, ακόμα και τα χρώματα της ζωγραφιάς, ώστε να διευκολύνετε το παιδί να εκφράσει τις σκέψεις και απορίες του για τον θάνατο. Το παιχνίδι με κούκλες είναι ένας πολύ χρήσιμος τρόπος, για να καταλάβετε τι νιώθουν, αλλά και για να αναπαραστήσετε τη διαδικασία/φροντίδα στο άτομο που ασθενεί/πεθαίνει, τις πιθανές αλλαγές στην εμφάνισή του, την ιατρική κατάσταση και φροντίδα του (εισαγάγετε παιδικά ιατρικά εργαλεία), ακόμα και τη διαδικασία ταφής και αποχαιρετισμού. Κάποια παιδιά μπορεί να φροντίσουν την άρρωστη κούκλα, ενώ άλλα να θυμώσουν και να την πετάξουν.

Μια οικογένεια ζώων μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί με τον ίδιο τρόπο, ονοματίζοντας τον ρόλο της κάθε φιγούρας (μαμά, μπαμπάς, παιδιά, γιαγιά, παππούς, θείους). Φτιάξετε μαζί με το παιδί μια ιστορία που να περιέχει την απώλεια/θάνατο για ένα από τα ζώα και ρωτήστε το παιδί πώς πιστεύει ότι νιώθουν τα υπόλοιπα ζώα. Ταυτιζόμενο θα πει και πώς νιώθει το ίδιο, δηλαδή ότι δικαιούνται να είναι λυπημένα, αλλά και τον λόγο που δεν μπορούσε να συνεχίσει να ζει το ζώο που πέθανε. Παιδικά βιβλία και ιστοριούλες που αφορούν ασθένεια ή απώλεια αγαπημένων προσώπων είναι επίσης χρήσιμα, για να βοηθήσετε τα μικρά παιδιά να αναγνωρίσουν τα συναισθήματα των πρωταγωνιστών και παράλληλα τα δικά τους.

ΣΕΜΕΛΗ ΒΥΖΑΚΟΥ
Κλινική ψυχολόγος για paidiatros.com