Τι είναι ηθική; Η αναζήτηση τού τι είναι πραγματικά σημαντικό, το νοήμα της ζωής. Στην ουσία, η ηθική αφορά το πώς θα έπρεπε να είναι ο κόσμος. Συνηθίζεται να πιστεύεται ότι το νόμιμο είναι και ηθικό. Οι νόμοι θέλουμε να πιστεύουμε πως αντικατοπτρίζουν τις ηθικές μας αρχές. Ωστόσο, οι νόμοι είναι «ηθικοί» όταν μας υπαγορεύουν τις ηθικές μας αρχές; Συλλογίζομαι, η σκλαβιά, η γενοκτονία, ήταν κάποτε νόμιμες, αν και δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν ηθικές. Η θανατική ποινή είναι νόμιμη σε κάποια κράτη αλλά αρκετοί άνθρωποι σε αυτά τα κράτη την θεωρούν ανήθικη. Η πορνεία και η εμπορία ναρκωτικών, η επαιτεία είναι παράνομες σε πολλά κράτη, όμως αρκετοί άνθρωποι στα κράτη αυτά δεν τις θεωρούν ανήθικες. Άρα οι νόμοι και η ηθική δεν είναι απαραίτητο ότι ταυτίζονται. Όταν συγκρούονται, όμως, οι νόμοι με την ηθική, τι γίνεται; Ποιο προέχει αλλά και ποιο είναι πιο σημαντικό για μας;

Από την εποχή του παππού Σωκράτη χρονολογείται αυτό το φιλοσοφικό ερώτημα. Κατόπιν, μεταγενέστεροι φιλόσοφοι υποστήριξαν την πολιτική ανυπακοή απέναντι σε άδικους ή «ανήθικους» νόμους. Τι είναι, όμως, δίκαιο; Θα μπορούσα να υποστηρίξω πως έχω δίκαιο με βάση τη δική μου συλλογιστική δεινότητα, την κριτική μου σκέψη, μια σειρά από λογικά επιχειρήματα, την κοσμοθεωρία μου, τις αρχές μου, όμως, παρόλα αυτά να μη «δικαιωθώ», καθότι υπάρχουν πολλοί τεχνικά νόμιμοι τρόποι, ίσως και νόμοι, με τους οποίους κάποιοι μπορούν να με εξαπατήσουν. Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός υπαλλήλου που το αφεντικό του τον διατάζει να εξαφανίσει ή να καταστρέψει κάποια τιμολόγια, προκειμένου να ξεφύγει από τη δίνη τού οικονομικού ελεγκτή.

Ο υπάλληλος το κάνει ως «πιστός πράκτορας», για να κατηγορηθεί αργότερα ότι διέπραξε αδίκημα, για το οποίο θα καταδικαστεί, αφού πέρα από ανήθικη είναι και παράνομη αυτή η πράξη. Και ύστερα ας αναλογιστούμε κάποιον πατέρα που κάποιος κακοποιός τού βασάνισε και σκότωσε το μονάκριβο παιδί του και έτσι αποφασίζει να βασανίσει και να σκοτώσει κι αυτός τον κακοποιό αυτό, γιατί μόνο έτσι θα αναπαυτεί η ψυχή του παιδιού του. Συνιστά η προθυμία του να προξενήσει βασανισμούς και θάνατο, ηθική και δίκαιη πράξη;

Έρευνες, όπως το πασίγνωστο πείραμα της φυλακής του Στάνφορντ ή το πείραμα του Μίλγκραμ, έδειξαν πως η ανθρώπινη ηθικότητα είναι αρκετά εύπλαστη. Αν βρεθούμε σε ένα βίαιο περιβάλλον και κάποιος τον οποίο θεωρούμε ανώτερο αναλάβει την ευθύνη των «ανήθικων» πράξεων, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να γίνουμε και εμείς βίαιοι σαδιστές, αντίθετα πάντα με τις ηθικές αξίες που πιστεύουμε πως έχουμε. Αυτά τα συμπεράσματα φαίνεται πως επαληθεύονται και από την έρευνα της ψυχολόγου Χαρίτου-Φατούρου, η οποία μέσα από συνεντεύξεις με βασανιστές της Χούντας διαπίστωσε πως το περιβάλλον διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στη «δημιουργία» ατόμων που είναι πρόθυμα να βασανίσουν τον οποιοδήποτε με μια και μόνο διαταγή.

Ακόμη, ο ψυχολόγος Ζιμπάρντο υποστηρίζει πως όλα είναι σχετικά γιατί είναι δύσκολο να αποσαφηνιστούν τα όρια μεταξύ καλού και κακού, αντίθετα η ηθικότητα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από εξωτερικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Μια μελέτη του Connelly και των συνεργατών του αναφέρει ότι οι συμμετέχοντες της έρευνας, που είχαν χαμηλά σκορ στην ηθική σκέψη και δεν είχαν ψυχοπαθητικά στοιχεία, έδιναν παρόμοιες απαντήσεις με τους συμμετέχοντες που είχαν ψυχοπαθητικά στοιχεία. Άρα ο μοραλισμός σχετίζεται και με την ψυχική υγεία.

Συμπεραίνει, λοιπόν, κανείς πως πάντα θα υπάρχουν ανήθικες πράξεις που θα είναι νόμιμες αλλά και νόμιμες πράξεις που θα είναι ανήθικες. Το να είσαι ηθικός και δίκαιος αλλά και νόμιμος είναι το ζητούμενο αλλά και το ιδανικό, όμως πόσο εύκολο είναι να είσαι όλα αυτά όταν το ηθικό και το νόμιμο πολλές φορές δεν συνυπάρχουν; Τι θα διαλέξεις να είσαι από τα δύο;

ΑΡΙΣΤΟΝΙΚΗ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ-ΤΡΥΦΩΝΙΔΟΥ
MA, Msc, MAAT, Pgp Ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια