Το φαινόμενο Dunning–Kruger είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές γνωστικές μεροληψίες που έχει μελετήσει η ψυχολογία. Περιγράφει την τάση ανθρώπων οι οποίοι ενώ έχουν  περιορισμένη γνώση τείνουν να εμφανίζονται με υπερβολική αυτοπεποίθηση. Η ιστορία που το ενέπνευσε είναι ενδεικτική, αφού αυτή αποτέλεσε και το έναυσμα προκειμένου οι Dunning και Kruger, ψυχολόγοι, να  προβούν σε σωρεία μελετών - πειραμάτων έτσι ώστε να καταλήξουν στην πιο κάτω «θεωρία».

Το 1995 λοιπόν, ο McArthur Wheeler λήστεψε δύο τράπεζες έχοντας αλείψει το πρόσωπό του με χυμό λεμονιού. Πίστευε ότι, όπως το λεμόνι κάνει το μελάνι αόρατο, όπως και η τότε «εφεύρεση» του «αόρατου μελανιού» έτσι θα τον έκανε αόρατο και στις κάμερες ασφαλείας. Όταν συνελήφθη, η απορία του ήταν ...«Μα… φόρεσα τον χυμό! Πως με αναγνωρίσατε;». Αυτό το συμβάν έμεινε στην ιστορία ως η επιτομή της αφελούς βεβαιότητας.

Στην επιστήμη της πολιτικής, το φαινόμενο αυτό αποκτά ξεχωριστό ενδιαφέρον. Η πολιτική δεν είναι μια απλή διαδικασία λήψης αποφάσεων αλλά είναι ένας χώρος όπου συγκρούονται συμφέροντα, ιδέες, αξίες και πολύπλοκα δεδομένα και μεταβλητές. Ωστόσο, ο δημόσιος λόγος συχνά κυριαρχείται από βεβαιότητες που ελάχιστα στηρίζονται σε βαθιά γνώση. Απλοϊκές προτάσεις παρουσιάζονται ως «εύκολες λύσεις», ενώ η πραγματικότητα απαιτεί σύνθετη ανάλυση και πολύπλοκες σταθμίσεις.

Η πολιτική επιστήμη μας δείχνει ότι αυτό δεν είναι τυχαίο. Όσο πιο σύνθετα είναι τα προβλήματα, τόσο πιο δελεαστικές φαντάζουν οι απλές απαντήσεις. Και όσο πιο πολύπλοκη η γνώση, τόσο πιο δύσκολα επικοινωνείται μαζικά. Έτσι ο δημόσιος διάλογος ευνοεί εκείνους που εκφράζουν βεβαιότητα, ακόμη κι αν η βεβαιότητά τους είναι προϊόν άγνοιας.

Εδώ ακριβώς έρχεται ο ρόλος των πολιτών. Στην ιστορία του Wheeler, οι κάμερες ασφαλείας αποκάλυψαν την αυταπάτη του. Στη δημοκρατία τον ίδιο ρόλο πρέπει να τον αναλάβουν οι ψηφοφόροι. Οι πολίτες οφείλουν να λειτουργούν ως τα «μάτια» που δεν ξεγελιούνται από τον «χυμό λεμονιού» της πολιτικής ρητορικής. Να αναγνωρίζουν πότε η αυτοπεποίθηση καλύπτει άγνοια, να ξεχωρίζουν την επίπλαστη σιγουριά από την τεκμηριωμένη άποψη.

Γιατί η δημοκρατία στηρίζεται όχι μόνο σε θεσμούς αλλά και σε εγρήγορση. Όταν ο πολίτης αρκείται στην απλή απάντηση, επιβραβεύει την ψευδαίσθηση. Όταν όμως λειτουργεί ως «κάμερα ασφαλείας», τότε η πολιτική υποχρεώνεται να παράγει ουσία.

Το φαινόμενο Dunning–Kruger μας υπενθυμίζει ότι η πολιτική γνώση δεν είναι θέατρο βεβαιότητας αλλά πεδίο ταπεινότητας και ευθύνης. Και η ευθύνη για να μην κυριαρχεί ο «χυμός λεμονιού» ανήκει, τελικά, σε όλους μας.

Αλέξανδρος Χ. Αλεξάνδρου
Δικηγόρος – Νομικός
Μέλος Εκτελεστικού Γραφείου ΔΗΚΟ
Δημ. Σύμβουλος Λακατάμειας