Μια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό Byzantinische Zeitschrift επανέφερε στο προσκήνιο ένα κείμενο-σύμβολο της μεταβυζαντινής γραμματείας: το Vaticinium de restitutione Constantinopoleos. Πρόκειται για μια προφητεία του 16ου αιώνα που εξέφραζε την ελπίδα των υπόδουλων Ελλήνων για την «Ανάκτηση της Πόλης» και τη μελλοντική αποκατάσταση της Κωνσταντινούπολης στη χριστιανική οικουμένη.
Η προφητεία, σε γλώσσα μεσαιωνικής ελληνικής, σμιλεύει μια εικόνα προσδοκίας. «Καὶ λήψεται ὁ βασιλεὺς τὴν πόλιν, ἐν ὀνόματι τοῦ Κυρίου», διακηρύσσει, ενώ αλλού σημειώνει: «Ἐκ Δυσμῶν ἐλεύσεται βοήθεια καὶ ἀναστήσει τὸ γένος τῶν Ῥωμαίων». Τα λόγια αυτά αποτυπώνουν την πίστη ότι η απελευθέρωση θα ερχόταν μέσα από θεία παρέμβαση αλλά και με τη βοήθεια ξένων δυνάμεων της Δύσης.
Πολιτικό και ψυχολογικό όπλο
Οι ερευνητές τονίζουν ότι τέτοιες προφητείες δεν περιορίζονταν σε έναν θρησκευτικό ή μυστικιστικό λόγο. Λειτούργησαν ως πολιτικό και ψυχολογικό όπλο για τους υπόδουλους πληθυσμούς, προσφέροντας ελπίδα και ενίσχυση της συλλογικής ταυτότητας σε περιόδους καταπίεσης. Σε κοινωνίες όπου η επίσημη ιστορία και η πολιτική πρωτοβουλία βρίσκονταν υπό έλεγχο, η «προφητεία» αναλάμβανε τον ρόλο της άτυπης αφήγησης που διατηρούσε ζωντανή την προσδοκία.
Η σύνδεση της Κύπρου
Η Κύπρος γνώρισε την οθωμανική κατάκτηση το 1571, σχεδόν ταυτόχρονα με την κυκλοφορία προφητειών σαν το Vaticinium. Το νησί βίωσε σκληρή φορολογία, κοινωνικούς αποκλεισμούς και την απώλεια της λατινοκρατούμενης προηγούμενης τάξης πραγμάτων. Σε αυτό το περιβάλλον, ανάλογα κείμενα και θρύλοι βρήκαν πρόσφορο έδαφος. Η πίστη ότι «η Πόλη θα ξαναγίνει ελληνική» συνδέθηκε άμεσα με την ελπίδα ότι και η Κύπρος, ως μέρος του ευρύτερου Ελληνισμού, θα ανακτούσε την ελευθερία της.
Λόγιοι και ιερωμένοι στην Κύπρο του 17ου και 18ου αιώνα αξιοποιούσαν τέτοιες προφητείες για να ενισχύσουν το φρόνημα των πιστών. Ο «θρύλος της Πόλης» πέρασε και στη λαϊκή παράδοση, μέσα από τραγούδια και παραδόσεις που μιλούσαν για τον «Μαρμαρωμένο Βασιλιά», μια φιγούρα που θα αναστηθεί για να οδηγήσει τον λαό στην απελευθέρωση. Η ίδια αφήγηση γινόταν συνώνυμο όχι μόνο της Κωνσταντινούπολης, αλλά και του πόθου για απελευθέρωση από τον οθωμανικό ζυγό, είτε στην Κρήτη, είτε στην Ήπειρο, είτε στην Κύπρο.
Από τον θρύλο στην ιστορική μνήμη
Η μελέτη υπογραμμίζει ότι το Vaticinium de restitutione Constantinopoleos και συναφή κείμενα ενσωματώνουν τον μύθο της «Ανακτήσεως της Πόλης», ο οποίος αποτέλεσε ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία της ιστορικής μνήμης των Ελλήνων υπό την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην Κύπρο, αυτή η παράδοση παρέμεινε ζωντανή μέχρι και τον 19ο αιώνα, συνδεόμενη με την εθνική αφύπνιση και αργότερα με την επιδίωξη της Ένωσης.
Η «Πόλη» λειτούργησε έτσι ως συμβολικός τόπος προσδοκίας: η ανάκτησή της θα σήμαινε την αποκατάσταση όχι μόνο της βυζαντινής δόξας, αλλά και της ελευθερίας των Ελλήνων όπου κι αν βρίσκονταν.
