Οι αντιλήψεις του κόσμου για την ψυχική υγεία και τις ψυχικές διαταραχές εμπεριέχουν αρκετές παρερμηνείες. Αν και σε σχέση με το παρελθόν η επίγνωση του κόσμου έχει αυξηθεί, υπάρχουν συγκεκριμένα στερεότυπα που χρειάζονται διαρκή ανάδειξη, ώστε σταδιακά να καταρριφθούν.

Οι ψυχικές διαταραχές αποτελούν μια σειρά προβλημάτων στην φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού που επηρεάζουν το συναίσθημα, την σκέψη, την συμπεριφορά, την λειτουργικότητα, την ποιότητα ζωής και εντέλει την ψυχική υγεία του ατόμου.

Η ψυχική υγεία αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της υγείας. Δεν υπάρχει υγεία χωρίς ψυχική υγεία.

Η υγεία ορίζεται ως μια κατάσταση σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευημερίας και όχι απλώς η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας (WHO).

Η ψυχική υγεία είναι μια κατάσταση ευημερίας, στην οποία το άτομο όχι μόνο δεν ασθενεί, αλλά συνειδητοποιεί τις δικές του ικανότητες, μπορεί να αντιμετωπίσει το αναμενόμενο στρες της ζωής, μπορεί να εργαστεί παραγωγικά και είναι σε θέση να συμβάλει στην κοινότητά του (WHO).

Η ψυχική υγεία έχει βιολογικό, ψυχολογικό και περιβαλλοντικό υπόβαθρο, τα οποία είναι στενά συνδεδεμένα και με την κατάλληλη διαχείριση των οποίων έχουμε σήμερα την δυνατότητα να ξεπεράσουμε αυτά που πάντα νομίζαμε ως παγιωμένες μας αδυναμίες, να μας ενισχύσει, να μας θωρακίσει και να οδηγήσει προς μια καλύτερη ποιότητα ζωής.

Ας δούμε ορισμένους μύθους για τις ψυχικές διαταραχές

Μύθος : Τα προβλήματα ψυχικής υγείας είναι σπάνια

Πραγματικότητα : Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο οργανισμό υγείας, τουλάχιστον 1 στους 4 ανθρώπους παρουσιάζει ψυχική διαταραχή σήμερα, ενώ υπάρχουν μελέτες που τις τοποθετούν σε πολύ μεγαλύτερα νούμερα. Ορισμένες εξ αυτών, όπως η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές, παρουσιάζουν συνεχώς αυξητικές τάσεις. Τέλος, ας θυμόμαστε ότι όχι ασήμαντα ποσοστά διαταραχών παραμένουν αδιάγνωστες, κυρίως λόγω απόκρυψης ή άγνοιας, ενώ άλλο ένα ποσοστό αφορά τις υποκλινικές (ηπιότερες) περιπτώσεις που δεν περιλαμβάνονται στις στατιστικές μελέτες.

Μύθος : Αν αναπτύξεις πρόβλημα ψυχικής υγείας θα το έχεις για όλη σου τη ζωή

Πραγματικότητα : Η απάντηση διαφέρει ανάλογα με την διαταραχή. Για σοβαρές ψυχικές παθήσεις, όπως η σχιζοφρένεια και η διπολική διαταραχή η διάγνωση είναι συνήθως δια βίου, αν και αυτό δεν σημαίνει ότι οι ασθενείς αυτοί είναι όλοι με βαριά συμπτώματα ή ότι δεν υπάρχουν αρκετοί εξ αυτών που διάγουν μια σχετικά φυσιολογική ζωή, κρατώντας υπό έλεγχο το πρόβλημά τους.

Από την άλλη, αρκετά είναι τα προβλήματα που δεν έχουν μόνιμο χαρακτήρα ή έχουν σημαντικά ποσοστά θεραπείας. Παραδείγματα είναι οι αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές, αυτές που οφείλονται σε ψυχολογικό τραύμα και οι ψυχοσωματικές διαταραχές.

Μύθος : Οι ίδιοι οι ασθενείς «φταίνε» για τα προβλήματά τους

Πραγματικότητα: Η προέλευση των ψυχικών διαταραχών είναι πολλαπλή. Ακολουθεί μια λίστα με τους σχετικούς αιτιολογικούς παράγοντες.

Βιολογικοί

Περιλαμβάνουν το ανατομικό, δομικό, μοριακό και γενετικό υπόστρωμα της διαταραχής. Άλλες διαταραχές έχουν υψηλό βαθμό κληρονομικότητας, όπως οι ψυχώσεις, και άλλες μικρότερο. Τα τελευταία χρόνια έχουμε μάθει ότι τα γονίδια που οδηγούν σε ψυχική διαταραχή είναι πάρα πολλά, ενώ διαφορετικοί συνδυασμοί τους μπορεί να οδηγούν στην ίδια διάγνωση. Αν και οι γνώσεις μας έχουν αυξηθεί σημαντικά, απέχουμε πολύ ακόμη από το να μπορούμε να προβλέψουμε με βεβαιότητα την πιθανότητα νόσησης, ακόμη και σε άτομα υπαρκτό κληρονομικό ιστορικό.

Άλλοι βιολογικοί παράγοντες που μπορεί αιτιολογικά να εμπλέκονται είναι σωματικές ασθένειες, οργανικές παθήσεις του εγκεφάλου (εγκεφαλικό, άνοια αλτσχαιμερ), φάρμακα, νόμιμες (αλκοόλ) ή παράνομες (ναρκωτικά) ψυχοδραστικές ουσίες, περιγεννητικές επιπλοκές, ιογενείς λοιμώξεις κατά την εμβρυική περίοδο.

Ψυχολογικοί

Ψυχολογικό τραύμα από οποιαδήποτε αιτία: συναισθηματική, σωματική, σεξουαλική κακοποίηση, εκφοβισμός, παραμέληση, απώλεια

Χαρακτηριστικά προσωπικότητας όπως η τελειοθηρία, η καχυποψία, η μη ανοχή της αβεβαιότητας, η υπερβολική παρορμητικότητα

Περιβαλλοντικοί-κοινωνικοί παράγοντες

Φτώχεια, ανεργία, οικονομική κρίση, μετανάστευση, αστικοποίηση, στίγμα, ανισότητες, αποκλεισμοί, burnout, στερεότυπα

Κλιματική αλλαγή, φυσικές καταστροφές, πανδημίες, πολεμικές συγκρούσεις

Τρόπος ζωής, αλλαγές ζωής (π.χ. γάμος, παιδιά, εργασία, σύνταξη, ενηλικίωση), διατροφή, οικογενειακά προβλήματα.

Η πεποίθηση ότι τα προβλήματα ψυχικής υγείας συμβαίνουν σε αδύναμους ή λιγότερο έξυπνους  ανθρώπους είναι εντελώς εσφαλμένη, όπως και το ότι δε χρειάζονται θεραπείας γιατί μπορούμε μόνοι μας ή με τη βοήθεια φίλων ή της οικογένειας να τα «λύσουμε».

Μύθος : Άλλο η σωματική και άλλο η ψυχική υγεία

Πραγματικότητα: Οι παραπάνω παράγοντες δημιουργούν μέσω διαφόρων σύνθετων μηχανισμών (χρόνια συμπαθητική διέγερση, φλεγμονή) διαταραχή στη φυσιολογική ομοιόσταση του οργανισμού (χρόνιο στρες). Η επιγενετική είναι επίσης ένας μηχανισμός κατά τον οποίο κάθε είδους περιβαλλοντική επίδραση προκαλεί αναστρέψιμες και πιθανώς κληρονομήσιμες αλλαγές στη λειτουργία των γονιδίων μας. Προκαλείται εντέλει φαύλος κύκλος κατά τον οποίο αλληλεπιδρά διαρκώς το χρόνιο στρες, η σωματική και η ψυχική μας υγεία.

Μύθος : Τα ψυχιατρικά φάρμακα είναι «ψυχοφάρμακα» που μας κάνουν κακό, είναι βαριά και εθιστικά

Οι μύθοι για τα φάρμακα είναι πολλοί και χρειάζεται ειδικό άρθρο μόνο για αυτό. Εν πάση περιπτώσει, αν και ορισμένες διαταραχές χρειάζεται και μπορούν να αντιμετωπισθούν με ψυχοθεραπεία, σε πολλές περιπτώσεις τα φάρμακα είναι απαραίτητα. Τα φάρμακα όντως μπορεί να έχουν ανεπιθύμητες ενέργειες όπως άλλωστε και όλα τα ιατρικά φάρμακα. Ένα μικρό ποσοστό εξ’ αυτών είναι εθιστικά. Η σωστή διαχείρισή τους από γιατρούς και ασθενείς είναι αυτό που μπορεί να κάνει τη διαφορά. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ανεπαρκής συμμόρφωση στις θεραπευτικές οδηγίες είναι ένας βασικός λόγος μη αποτελεσματικής θεραπείας στην ψυχική υγεία σήμερα. Άλλες παρερμηνείες αφορούν το πόσο γρήγορα δρουν τα φάρμακα, γιατί δε δρουν τα φάρμακα, πότε πρέπει να κόβονται τα φάρμακα κ.α. Επιπλέον, οι διαρκείς εξελίξεις στις νευροεπιστήμες προσφέρουν νέους μη φαρμακευτικούς τρόπους αντιμετώπισης των ψυχικών διαταραχών (π.χ. to rtms).

Μύθος : Οι ψυχικά ασθενείς είναι απρόβλεπτοι, επικίνδυνοι και βίαιοι

Οι μελέτες δείχνουν ότι οι ψυχικά ασθενείς δεν είναι περισσότερο βίαιοι από το γενικό πληθυσμό. Μάλιστα έχουν περισσότερες πιθανότητες να είναι θύματα βίας. Η παραμορφωμένη πραγματικότητα που διαχρονικά έχει καλλιεργηθεί (με ευθύνη και των ΜΜΕ) σε σχέση με την επικινδυνότητα των ψυχικώς πασχόντων είναι στιγματιστική και επιβαρυντική για τον ψυχισμό τους.

Κλείνοντας, θα μπορούσαν πολλά ακόμη να αναφερθούν σε μια συζήτηση που αφορά τις αντιλήψεις του κόσμου περί ψυχικής υγείας. Επ’ ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας που έρχεται στις 10 Οκτωβρίου ας κρατήσουν οι αναγνώστες μας ότι είναι αχρείαστο και εσφαλμένο να αντιμετωπίζονται τα προβλήματα αυτά ως κάτι ξένο και τόσο μακρινό, όταν αποδεικνύεται πόσο πολλούς αγγίζουν κατά την διάρκεια της ζωής τους. Η πιο ανοιχτή συζήτηση (σπάσιμο του ταμπού) και η μεγαλύτερη ενσυναίσθηση θα μπορούσαν να είναι ευεργετικές για όλους, πάσχοντες και μη.

Στην σημερινή εποχή μας, δίνεται ένα αγαθό που ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε σε τέτοια ποσότητα στην ιστορία της ανθρωπότητας: η γνώση που (έστω και αργά αργά) μπορεί να διαλύσει την άγνοια, μειώνοντας τον ανθρώπινο πόνο και συμβάλλοντας στην εξέλιξή μας ως κοινωνία.

Σπύρος Καλημέρης Ψυχίατρος Ψυχοθεραπευτής