Les salonnières: οι κυρίες των σαλονιών του Διαφωτισμού

Έκτακτες ειδήσεις

Επεισοδιακή καταδίωξη στην Πάφο: Ρίψη πυροβολισμών - Τράκαρε περιπολικό

Les salonnières: οι κυρίες των σαλονιών του Διαφωτισμού

12.07.2024

Τίτος Χριστοδούλου

Les salonnières: οι κυρίες των σαλονιών του Διαφωτισμού -- Εράσμιο άρωμα γυναίκας... φιλοσοφούσης (αφού μου τις θύμισε η salonnière εγγονή - και σήμερα, ανάρτηση της salonnière φίλης Έρας).

Δημοσιευμένο το πάλαι στο Ηδύφωνο, το εκλιπόν πολιτιστικό ένθετο της Σημερινής της Κυριακής, του Μιχάλη Παπαδόπουλου. Ήδιστοι πρόπολοι βαρυγδούπων ερώτων...

"Ανάμεσα στον διάλογο και τον πολιτισμό, την τέχνη της συζήτησης και την τέχνη της ζωής, πάντα υπήρξε ένας ζωτικός σύνδεσμος". Ο αφορισμός, του Peter Quennell στο Affairs of the Mind, αποδίδει τον σημαντικό, ίσως και καίριο ρόλο που διεδραμάτισαν τα γαλλικά σαλόνια, κι ειδικότερα οι οικοδέσποινές των με τις γαλάζιες καλτσοδέτες, ως κοιτίδα, όπως χαρακτηρίστηκε, της Γαλλικής Επανάστασης και του ιδεών του Διαφωτισμού.

Πράγματι, ιδέες όπως η ατομική ελευθερία, η ισότητα κι η δημοκρατία, μπορούν δίκαια να θεωρηθούν απόρροια των ελεύθερων, πνευματικών συζητήσεων που ήγειραν και διηύθυναν, σαν τους αρχαίους 'συμποσιάρχες', οι salonnières, καλώντας στα σαλόνια τους τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους του πνεύματος, όπως και άνδρες με πολιτική και κοινωνική επιρρο.

Υπήρξαν, τα salons και οι salonnières τους, ο ανεπίσημος θεσμός που επέτρεψε στις γυναίκες της υψηλής κοινωνίας - και παιδείας, να παίξουν ένα σημαντικό ρόλο στην κοινωνική και πολιτιστική ζωή της Γαλλίας, στον 17ο και 18ο αιώνα.

Bεβαίως, χαρακτηρίζοντας την κίνηση του Διαφωτισμού ως 'επανάσταση', παρά τον ρόλο των ιδεών του της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της χειραφέτησης από τα δεσμά της αυθεντίας στην προετοιμασία του εδάφους για την Γαλλική Επανάσταση, πρέπει οπωσδήποτε να μπουν στον όρο τα εισαγωγικά της μεταφορικής του χρήσης. Κοσμικές και θρησκευτικές αρχές του κατεστημένου διείδαν στις ιδέες του Διαφωτισμού κάποια επικίνδυνα κι αποσταθεροποιητικά, επαναστατικά στοιχεία, και προσπάθησαν να ελέγξουν την διάδοση των ιδεών του.

Οι ίδιοι, ωστόσο, οι les philosophes αρνιόντουσαν τον χαρακτηρισμό του επαναστάτη. Πίστευαν ότι η πρόοδος μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την υφιστάμενη κοινωνική τάξη, με την επιρροή των ιδεών τους σε προσωπικότητες με πολιτική και πολιτισμική επιρροή. Με τα λόγια του Diderot, σκοπός τους ήταν "να αλλάξουν τον γενικό τρόπο της σκέψης", κι αν τούτο ήταν επαναστατικό, τούτο αφορούσε την "επανάσταση στον νου των ανθρώπων" (Elliot, S και Stern, B. (eds) The Age of Enlightment: An Anthology of Eighteenth Century Texts, London: Ward Lock Intetnational, σελ. 44).

Διαφωτισμός: η επανάσταση των σαλονιών;

Άν μπορεί, λοιπόν, δίκαια να ειπωθεί ότι ο Διαφωτισμός δεν υπήρξε παρά μια επανάσταση των σαλονιών, τα σαλόνια αυτά ήσαν ο ιστορικός γαλλικός θεσμός που δημιουργήθηκε το 1618 με το περίφημο chambre bleue της Marquise de Rambouillet. Από ευγενική καταγωγή, η γεννημένη το 1588, κόρη και κληρονόμος του Jean de Vivonne, μαρκησίου του Pisani, από την μητέρα της Giulia, κατήγετο από τη ευγενή Ρωμαϊκή οικογένεια των Savelli. Παντρεύτηκε σε ηλικία 12 ετών με τον κόμητα του Le Mans, Charles d'Angennes, αργότερα Μαρκήσιο του Rambouillet.

Απωθημένη από τις ίντριγκες και την ωμότητα στο γαλλικό αυλικό περιβάλλον, ευγενής, ιδεαλιστική και καλωσυνάτη φυσιογνωμία η ίδια, μετά την γέννηση της πρώτης κόρης της, Julie d'Angennes, το 1607, φρόντισε να διαμορφώσει την κατοικία της, στον ξενώνα Pisani, αργότερα Hotel de Rambouillet, κοντά στο Grands Magasins du Louvre, ως χώρο συνεστίασης του επίλεκτου κύκλου που συγκέντρωσε γύρω της κι οποίος χώρος, αναδιαμορφωμένος το 1618 ανεδείχθη μέχρι το 1650 ως σημαντικό πνευματικό και κοινωνικό κέντρο. Η μεγάλη πλειονότητα των πιο σημαντικών προσωπικοτήτων της Γαλλικής κοινωνίας και των Γαλλικών γραμμάτων σύχναζαν σε αυτό, ειδικά στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, όταν ήταν στην χρυσή ακμή κι αίγλη του.

Σύντομα υπήρχαν και άλλα επιφανή σαλόνια. Το σαλόνι της Marquise de Lambert (1710) χαρακτηρίστηκε και 'πρόδομος της Γαλλικής Ακαδημίας', αφού τα μισά της μέλη ήταν επελεγμένα από την ίδια την de Lambert. Οι philosophes ήσαν δεκτοί να συναναστραφούν στο ίδιο επίπεδο με τους αριστοκράτες στο σαλόνι της Temcin (1729) ενώ η Geoffin διατηρούσε δύο σαλόνια, το πρώτο για τους philosophes και το δεύτερο για τους καλλιτέχνες. Το salon της έδωσε για δεκαετίες κρίσιμη υποστήριξη για την έκδοση της Εγκυκλοπαίδειας. Το ανταγωνιστικό σαλόνι της Deffand ξεχώριζε για την επιρροή της στο εξωτερικό, ειδικά στους Άγγλους, ενώ πολλούς ξένους προσείλκυε και το σαλόνι της Lesspinace.

Δεν επρόκειτο για σαλόνια δεξιώσεων. Ο σύγχρονος όρος που θα απέδιδε τον τρόπο της επιρροής των salonnières στα κοινωνικά και πνευματικά τεκταινόμενα της Γαλλίας κι ειδικότερα στην καταξίωση λογοτεχνικών έργων και των ιδεών του Διαφωτισμού είναι 'ατζέντηδες'. Η υψηλή οικοδέσποινα προσείλκυε στο σαλόνι της τόσο τους συγγραφείς και πνευματικούς δημιουργούς - τους les philosophes, μεταξύ τους, όσο και προσωπικότητες πολιτικής και κοινωνικής επιρροής, δημιουργώντας εκτεταμένα δίκτυα επιρροής καταλυτικής σημασίας για την προώθηση και επιτυχία φιλοσόφων, συγγραφέων και καλλιτεχνών, που είναι αμφίβολο αν θα επετύγχαναν χωρίς την βοήθειά τους.

Η σφραγίδα αποδοχής τους καθόριζε ποιά βιβλία θα διαβαζόντουσαν, θεατρικά θα παρακολουθούνταν, πίνακες θα αγοράζονταν. Η επιρροή τους ήταν σημαντική στην δημιουργία πολιτισμικών ιδρυμάτων όπως οι Ακαδημίες, η Comédie Française, η κυκλοφορία και το εμπόριο βιβλίων, οι κρατικές χορηγίες και συντάξεις. Οι salonnières, εξ άλλου, χρηματοδοτούσαν οι ίδιες πνευματικούς δημιουργούς και καλλιτέχνες που έθεταν υπό την προστασία τους. Ήταν, οπωσδήποτε, κάτι πολύ περισσότερο από οικοδέσποινες κι η ανάδειξη των σαλονιών τους σε τέτοια θέση επιρροής, όφειλε τόσο στο σοβαρό πνευματικό έργο που καλλιεργούσαν οι συναντήσεις και διάλογοι σε αυτά, όσο και στον αποφασιστικό τους ρόλο ως ατζέντηδες χρηματοδότησης.

Εράσμιο άρωμα γυναίκας... φιλοσοφούσης

Είμαστε στον 17ο αιώνα, της Ερασμιακής παλινόρθωσης των κλασσικιστικών ιδεωδών. Εστιάδες ευγενών ιδεών οι ερασμίες κυρίες των σαλονιών, επιλέγοντας τα διαπρεπή μέλη του κύκλου των και ως αρχαίοι πλατωνικοί συμποσιάρχες κατευθύνοντας την θεματική των συζητήσεων, εστιάζονταν στην καλλιέργεια των υψηλότερων κλασσικών ιδεωδών του κάλλους και της αλήθειας, την σύμφυση αισθητικών αξιών όπως η αρμονία, η συμμετρία κι η τελειότης με ηθικές αρετές όπως η φρόνιμη εγκράτεια κι η ενότητα του συγκροτημένου χαρακτήρα.

Τα ερεθίσματα της διανόησης κι η καλλιέργεια της ζωής του πνεύματος αντλούσαν από ένα προσεγμένο περιβάλλον ελευθερίας κι όχι ελευθεριότητας. Με 'αποστολικό' ακριβώς ζήλο και συνείδηση της πνευματικής αποστολής τους, οι salonnieres ήσαν οι Ηγερίες μιας πολιτισμικής αναγέννησης.

'Δέσποινες του λογισμού' (για να θυμηθούμε τον στίχο του Νικολαΐδη), η δύναμη κι επιρροή των κυριών των σαλονιών ανακαλούσε την αύρα εκείνη κι αίγλη της γυναίκας, στον Μεσαίωνα, ως ανέφικτο ίνδαλμα 'ιδεατού έρωτα' της γυναίκας που ελκύει κι επενεργεί ως πνευματικό ερέθισμα, ως ιδεώδες ανέγγιχτο κι εσαεί ανεσταλμένο, απηγορευμένος σε αυτή την ζωή πόθος που αποπνευματώνεται μετουσιωμένος σε ανατατική πρόσκληση για πνευματικές υπερβάσεις. Στις αρετές που ανέδιδε το σαλόνι της ευειδεστάτης, ως μας παραδίδεται, Mme de Rambouillet - αν και δεν έχουμε πορτραίτα της, ξεχώριζε κι η αγνεία, 'chastity'.

Υπάρχει όμως απόσταση ανάμεσα στο ιδεατό 'υπέρ φύσιν' και την σαγήνη του ερωτικού 'κατά φύσιν'. Μολονότι οι ταλαντούχες και πεπαιδευμένες αυτές γυναίκες, στο ιδεολογικό πρότυπο του σαλονιού της Mme de Rambouillet συναντούσαν διαπρεπείς στο πνεύμα άνδρες ως διανοητικά ίσες τους, απηλλαγμένες από τους παραδοσιακούς ρόλους των ως είτε υποταγμένες, εύτακτες σύζυγοι είτε ως 'άτακτες' παλλακίδες, τα σαλόνια διάνοιγαν και ένα πιο... φυσικώς αναμενόμενο πεδίο για ερωτικές σχέσεις ανάμεσα στους, από θαυμασμό άλλωστε αλληλο-ελκυόμενους, λαμπρούς άνδρες και τις ευπαίδευτες ηγερίες του Διαφωτισμού.

Με την φήμη των salonnieres, αγνών ή...άλλως, συνδέθηκε και το ερώτημα κατά πόσον οι σχέσεις ανδρών και γυναικών, όσον πνευματικές ή καλλιτεχνικές, μπορούν να παραμείνουν πλατωνικές.

Ερωμένη του Βολταίρου, η Emilie de Chatelet συνεργάστηκε ουσιαστικά μαζί του στα επιστημονικά πειράματά του ενώ μεγάλο μέρος από ό,τι γνωρίζουμε για το διανοητικό κλίμα της εποχής έρχεται από την ογκώδη αλληλογραφία του Diderot με την ερωτική του σύντροφο, Sophie Volland. Ηγερίες, ναι, διανοητικά ίσες, οπωσδήποτε. Συνεργάτιδες των πρωτοστατών, ή 'φανοστατών' στον αιώνα των Φώτων, αλλά, παρ' όλα αυτά, σιωπηλές και στην σκιά των αρρένων συντρόφων κι επιφανών συνεργατών των.

Διότι, μ´ όλη την επιρροή και συμβολή των salonnieres στα πνευματικά τεκταινόμενα της εποχής, επιμένουν οι ενδείξεις για τις προκαταλήψεις των ίδιων των ταγών του διαφωτισμού σε ό,τι αφορά τον κοινωνικό ρόλο και τα δικαιώματα των γυναικών. Οι ίδιοι οι πνευματικοί άνδρες που βοηθήθηκαν και προωθήθηκαν από τις salonnieres συνέγραψαν κείμενα που επιβεβαίωναν τις πιο αρχαίες προκαταλήψεις για τις γυναίκες, ακόμη και για την κατωτερότητά τους έναντι των ανδρών στην λογικότητα και την ηθική. Στα σχετικά άρθρα της, η ίδια η Εγκυκλοπαίδεια που δεν θα είχε γραφεί χωρίς την βοήθεια γυναικών τις περιγράφει ως υποδεέστερες κι ακόμη αντίθετες των αρετών των ανδρών.

Ο ίδιος ο Βολταίρος, θαυμαστής του πνεύματος της ερωμένης του Emilie εξηγεί ότι θα την προτιμούσε, ώρες ώρες λιγότερο ευφυά. Συμφωνώντας, έτσι, με τον Ρουσσώ, που στο Emile του (1762) κρίνει πως 'η εφυΐα της γυναίκας είναι κατάρα για τον άνδρα της'. Την 'συστολή' και 'αγνεία' προκρίνει ως πρώτες αρετές της γυναίκας κι ο David Hume.

Όταν ο Malherbe μετωνόμαζε σε 'Arthenique' την Mme de Rambouillet το εννοούσε, εκθειαστικά, ως αναγραμματισμό του Catherine, το όνομα της Αυτοκράτειρας Αικατερίνης, επί μακρόν θαυμάστριας και αρωγού της Εγκυκλοπαιδείας. Αλλά, δεν διαφεύγει, τουλάχιστον σε μας τους πονηρούς νόες, ότι μπορεί και να εξυμνούσε ως πρωτεύουσα αρετή και την αγνεία της σοβαράς και μετρημένης de Rambouillet. Είναι, βλέπετε, εκείνη η συνήχηση του Arthenique με το σεμνό επίθετο, που μόνο διαφέρει κατά ένα πρόσθετο αρκτικό γράμμα 'p'...