O Eλληνικός Πολιτισμός στην Παιδεία: Ήθος και Ηθική

Η καλλιέργεια του ενεργού πολίτη μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα.

Από διάλεξή μου για την παιδεία

Ένα σχέδιο Marshall για την παιδεία; Μην βιαστείτε φίλτατοι σύνεδροι να ονειρευτείτε πακτωλούς προς την παιδεία, λογοπαίζει η εισαγωγική φράση. Παραπέμπει στο όνομα του Thomas Humphrey Marshall ο οποίος, στο γνωστό του βιβλίο Citizenship and Social Class, Ιδιότητα του Πολίτη και Κοινωνική Τάξη, ορίζει, νοηματοδοτεί τον όρο του «πολίτη», τόσο στην πολιτική και κοινωνική δυναμική του όρου, όσο και σε αναφορά προς την ιστορική εξέλιξή της ιδιότητας του πολίτη, της έννοιας «citizenship».

Κάθε απόπειρα να διερευνηθεί η έννοια του πολίτη κι οι δυνατότητες αναδιαμόρφωσης κι εμπλουτισμού της - εν προκειμένω με την παρέμβαση κατάλληλων εκπαιδευτικών πολιτικών - σε μια ευρωπαϊκή κοινωνία της οποίας τα μέλη απολαύουν των «δικαιωμάτων του πολίτη», δηλαδή μια σχέση ισότητας σε ό,τι αφορά τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις που η ιδιότητα αυτή συνεπάγεται, αφορμάται από τον ορισμό του Marshall για τον πολίτη.

O Marshall αναπτύσσει μια κοινωνιολογική θεωρία για τις διαφορετικές διαστάσεις της ιδιότητας του πολίτη σαν ένα άθροισμα ατομικών (civic), πολιτικών (political) και κοινωνικών (social) δικαιωμάτων.

Προτείνεται, από τον Μ, πιο συγκεκριμένα, η διάκριση της ιδιότητας του πολίτη σε τρία μέρη ή συστατικά στοιχεία: το ατομικό στοιχείο (δικαιώματα απαραίτητα για την ελευθερία του ατόμου –προσωπική ελευθερία, ελευθερία έκφρασης, σκέψης, πίστης κ.λπ.), το πολιτικό στοιχείο (δικαίωμα συμμετοχής στην άσκηση της πολιτικής δύναμης) και το κοινωνικό στοιχείο (όλο το φάσμα δικαιωμάτων της ζωής ενός πολιτισμένου όντος σύμφωνα με το επίπεδο ζωής που γίνεται αποδεκτό στη συγκεκριμένη κοινωνία).

Ξεχωρίζει η αναγνώριση των κοινωνικών δικαιωμάτων, σαν δικαιώματα στην μέριμνα του κράτους προνοίας, όχι στην βάση οικονομικών αναγκών, που διαφορίζουν τους πολίτες, αλλά ως εκπηγάζοντα από την κοινή ιδιότητα του πολίτη, μια ιδιότητα που αναγνωρίζεται στην βάση καθολικής ισότητας.

Η ιδιότητα του πολίτη ερμηνεύεται «δομικά», ως ενταγμένη σε ένα πλέγμα σχέσεων εξουσίας και δυνάμεως, επικοινωνίας και αμοιβαίων οριοθετήσεων – εννοείστε περιορισμών - που παράγουν το νόημα της έννοιας του «πολίτη». Ο πολίτης αναγνωρίζεται, και αναγνωρίζει τον εαυτό του, αναδιφώντας εμπειρικά την λειτουργία του σαν μονάδα σε ένα σύστημα ιστορικά διαμορφωμένο γύρω από τρία διαφορετικά μοντέλα άρθρωσης του πολιτικού και κοινωνικού νοήματος της έννοιας του πολίτη.

Τις αντικειμενικές δραστηριότητες του πολίτη, τα συστήματα επικοινωνίας που του υποβάλλουν υπό τύπον μαθητείας (apprentiship) τους όρους λειτουργίας του και τιςεξουσιαστικές σχέσεις δύναμης κι υπακοής, που του υποβάλλονται στους ιεραρχικά δομημένους χώρους ή συγκροτήματα της εργασίας και του σχολείου, στο πρότυπο, δεν είναι τόσο μακριά, της… μοναστικής ζωής.

Πρώτο – και χρονικά για το δόκιμο πολίτη - παράδειγμα τέτοιων συγκροτημάτων / τόπων είναι τα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στα συγκρότηματα ή ιδρύματα αυτό ο μαθητής εννοεί τον εαυτό του σαν δόκιμο ή παραγόμενο πολίτη με το δικαίωμα να αποκτήσει τις δεξιότητες που αναμένει από αυτόν η πολιτεία ή κοινωνία ώστε να λειτουργήσει σαν κατάλληλα διαμορφωμένος πολίτης της.

Κι αυτά, πλαισιωμένα από ένα σύστημα κωδικοποιημένων σημάτων υπακοής και αναγνώρισης των σχέσεων εξουσίας, με ορατούς μάλιστα δείκτες τον εγκλεισμό, την ανελλιπή παρακολούθηση, τις αμοιβές/τιμωρίες και την πυραμιδική ιεραρχία δύναμης.

Διότι, δεν διαφεύγει, μόρφωση, εν προκειμένω, σημαίνει ακριβώς διαμόρφωση. Κι είναι, μεν, δικαίωμα στους πόρους της κοινωνίας που επενδύονται στην εκπαιδευτική διαδικασία. Αλλά συνιστά και καθήκον. Οι χώροι αυτοί, όπου μπαίνουν σε μελετημένη και συνδυσμένη εφαρμογή οι τεχνικές ικανότητες, οι σχέσεις δύναμης και το παιχνίδι της επικοινωνίας μπορούν να θεωρηθούν ότι προάγουν συγκεκριμένες «πειθαρχίες», όπως σημαίνει η ετυμολογία του όρου «disciplines», γνωστικά σώματα ή επιστήμες.

Τίθεται, τώρα, ο πολίτης, ενώπιον νέων καθηκόντων «ενεργοποίησής» του σαν πολίτης, μέσω της εκπαίδευσης, για να συμπεριληφθούν «καθηκοντικές» δράσεις απέναντι στις προκλήσεις της νέας ιστορικής πραγματικότητας, προκλήσεις για την συνοχή της κοινωνίας και προκλήσεις έντασης κι αναδιατύπωσης των κλασσικών προβλημάτων της δημοκρατίας.

Μέσα από την εκπαίδευση ο νέος πολίτης, αναμένεται να «καταστεί ενεργός, πληροφορημένος, υπεύθυνος, προικισμένος με δημοκρατικές ικανότητες πολίτης». Οι νέοι πολίτες, μέσα από την εκπαίδευση, αναφέρουν ακαδημαϊκοί της εκπαίδευσής μας, παραπέμποντας και στον… Marshall για την κοινωνιολογική έννοια του πολίτη (δεν ξεκινήσαμε τυχαία με αυτόν), πρέπει «να εξοικειωθούν με τις δημοκρατικές διαδικασίες και να ευαισθητοποιηθούν σε θέματα σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της διαφορετικότητας και της πολιτιστικής ποικιλίας».