Πολιτική και Θέατρο του Παραλόγου

Έκτακτες ειδήσεις

Βολές ΚΕ κατά Φειδία: Λειτουργεί ως εργαλείο προπαγάνδας από την τ/κ πλευρά

Πολιτική και Θέατρο του Παραλόγου

22.04.2024

Τίτος Χριστοδούλου

Το Θέατρο του Παραλόγου. Ionesco Rhinoceros.

Το Θέατρο του Παραλόγου στην πιο αδρή και γενικεύουσα αναφορά αφορά έργα που γράφτηκαν στις δεκαετίες του '50 και του '60, με κεντρικό τους θέμα την έλλειψη νοήματος στον κόσμο και την συνοδό κατάρρευση κάθε επικοινωνίας - θέμα που για πολλούς συνδέεται και με τις απονοηματοδοτικές του ανθρώπου φρικτές εμπειρίες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου: τόσο ο Μπέκετ, όσο κι ο Ιονέσκο είχαν από πρώτοχέρι εμπειρία των αδιανόητων ερειπίων στις πόλεις της Γαλλίας.

Στην υπηρεσία αυτού του σκοπού, το θέατρο του Παραλόγου αγνοεί την παραδοσιακή θεατρική δομή, οι διάλογοι χάνουν την νοηματική τους σύνδεση κι οι χαρακτήρες δεν θεμελιώνονται στην πραγματικότητα. Η λογική δόμηση και το επιχείρημα παραχωρούν την θέση τους στο παράλογο ή τον κενό λογικής και νοήματος' λόγο, και εν τέλει, στην απώτερη κατάληξή του, την σιωπή.

Είναι ίσως αυτή η εικόνα των ανθρώπων που κινούνται στον χώρο των ερειπωμένων πόλεων σαν ασύνδετα κι απορημένα κι άφωνα νευρόσπαστα, η καλύτερη αρχή για να εισαχθεί κανείς στον κόσμο του Θεάτρου του Παραλόγου. Αντιλαμβάνεται έτσι κανείς πώς οι θεατρικοί συγγραφείς του Θεάτρου του Παραλόγου, ο Σάμουελ Μπέκετ, ο Ευγένιος Ιονέσκο, ο Χάρολντ Πίντερ, ο Σαν Ζενε, ο Λοϋτζι Πιραντέλο κ.α., κινούνται στην αντίθετη κατεύθυνση του θεάτρου του Ρεαλισμού: στην εποχή του Ρεαλισμού οι δραματουργοί αποσκοπούσαν να παραστήσουν την πραγματική ζωή, στην αλήθειά της στην σκηνή, με τα σκηνικά εργαλεία της δομής, τουδιαλόγου και των χαρακτήρων, ενώ, αρνούμενοι αυτή την μορφή, οι θεατρικοί δημιουργοί του Θεάτρου του Παραλόγου αδειάζουν την ζωή από μορφή και νόημα, από την πραγματικότητα των παριστωμένων. Το μοναδικό δένδρο στο σκηνικό περιβάλλον του 'Περιμένοντας τον Γκοντό' είναι γυμνό από φύλλα, μια σκηνική υποβολή της γύμνιας από νόημα.

Τον όρο «Θέατρο του Παραλόγου» επινόησε ο θεατρικός κριτικός Martin Esslin, συγγραφέας του ομότιτλου μνημειώδους βιβλίου. Ο Esslin χάραξε και τον δρόμο της σύνδεσης του Θεάτρου του Παραλόγου και των τριών κομβικών έργων των Ευρωπαίων δραματουργών πατέρων του είδους με τον Yπαρξισμό, με την ιδέα του Παραλόγου όπως αυτή εκφράζεται στο δοκίμιο του Αλμπέρ Καμύ 'Ο Μύθος του Σισύφου' (1942). Το Παράλογο στα έργα αυτά παίρνει την μορφή της αντίδρασης του ανθρώπου σε έναν κόσμο φαινομενικά χωρίς νόημα, όπου ο άνθρωπος νιώθει τον εαυτό του να είναι παίγνιο και να απειλείται από αόρατες εξωτερικές δυνάμεις. Είναι ακριβώς αυτό το ύφος γραφής που εκφράζεται και καθιερώθηκε στο ¨Περιμένοντας τον Γκοντό' του Σάμουελ Μπέκετ, το 1953. Μολονότι ο χαρακτηρισμός αφορά ένα ευρύτερο φάσμα έργων, κάποια χαρακτηριστικά ξεχωρίζουν ως κοινά στα έργα του είδους: ένα κωμικό χρώμα, συχνά κοντά στο vaudeville, ανάμικτομε φοβερές ή τραγικές εικόνες - χαρακτήρες παγιδευμένοι σε απελπιστικές καταστάσεις, καταδικασμένοι σε επαναληπτικές ή χωρίς νόημα πράξεις - διάλογοι φορτωμένοι και φορτισμένοι με κλισέ, παιγνίδια λέξεων και έλλειψη νοήματος - πλοκές που είτε είναι κυκλικές είτε εκτείνονται παράλογα- και είτε μια παρωδία ρεαλισμού ή η έννοια του «καλοστημένου φαρσικά παιχνιδιού».

Τα έργα αυτά του Θεάτρου του Παραλόγου συχνά διαμορφώνονται κι εκφράζουν από πολιτικές αναστατώσεις, επιστημονικές επαναστάσεις με ανατρεπτικές συνέπειες στοχεύουν στο κοσμοείδωλο ή κοινωνικές διαμάχες που χαρακτηρίζουν τον κόσμο γύρω από τα έργα αυτά στους καιρούς τους. Ωστόσο, μολονότι τα έργα του Παραλόγου δείχνουν και πιστεύουν σε ένα κόσμο παράλογο και χωρίς νόημα, δεν υπάρχει τίποτα σωτηριολογικό ή κάποια έννοια υπερβατικής διαφυγής. Αντίθετα, πιστεύουν ότι ο θάνατος και η "μετέπειτα ζωή" είναι το ίδιο, αν όχι περισσότερο, παράλογα και χωρίς νόημα, κι ότι είτε οι άνθρωποι ζουν είτε όχι, όλες οι πράξεις τους είναι άσκοπες, ατελέσφορες και κενές νοήματος, κάτι που εκφράζεται στην επαναληπτικότητα που... επαναλαμβάνεται κι η ίδια στα έργα αυτά του Παραλόγου.

Στο μνημειώδες για το Θέατρο του Παραλόγου βιβλίο του 'Absurd Drama', το 1965, o Esslin γράφει: "Το Θέατρο του Παραλόγου επιτίθεται στις καθησυχαστικές βεβαιότητες της θρησκευτικής ή πολιτικής ορθοδοξίας. Σκοπός του είναι να συνταράξει το ακροατήριο από την ράθυμη παραίτηση, να τους φέρει αντιμέτωπους με τις σκληρές πραγματικότητες της ζωής, όπως την βλέπει'. Αλλά η πρόκληση πίσω από το μήνυμα αυτό είναι κάθε άλλο από κήρυγμα απελπισίας. Είναι αντίθετα [ένα σάλπισμα θάρρους,] μια πρόκληση να δεχθούμε την ανθρώπινη κατάσταση όπως έχει, σε όλο το μυστήριο και το παράλογό της, να το σηκώσουμε με αξιοπρέπεια, ευγένεια και υπευθυνότητα. Ακριβώς επειδή δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις στα μυστήρια της ύπαρξης, επειδή ακριβώς ο άνθρωπος είναι μόνος σ' έναν κόσμο χωρίς νόημα. Η απόρριψη των εύκολων λύσεων, των καθησυχαστικών ψευδαισθήσεων, μπορεί να είναι επώδυνη, αλλά αφήνει πίσω της ένα αίσθημα ελευθερίας και ανακούφισης. Κι είναι γι' αυτό που, σε τελική ανάλυση, το Θέατρο του Παραλόγου δεν προκαλεί δάκρυα απελπισίας αλλά τογέλιο της απελευθέρωσης". Συμπερασματικά, μολονότι το Θέατρο του Παραλόγου δείχνει να αδειάζει τα πράγματα και την δράση των ανθρώπων από νόημα, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει κάτι να πει ή ότι δεν αποσκοπεί να κατανοηθεί: όπως εξήγησε ο Esslin (οπ.π. σ.21) "θέλει τον θεατή να συνάγει τα δικά του συμπεράσματα, να κάνει τα δικά του λάθη".

Η Γλώσσα του Παραλόγου κι η κένωση της Πολιτικής από νόημα

Ποιο «πολιτικό μήνυμα» μπορεί να έχει το Θέατρο του Παραλόγου - σαν τέτοιο, μάλιστα; Αν η γλώσσα είναι το θεμέλιο της επικοινωνίας και η έκφραση της κοινής λογικότητας των ανθρώπων, κτίζοντας στο θέατρο την πλοκή του δράματος μέσα από την λεκτική δράση κι ανταλλαγές μηνυμάτων των ηρώων, καίριο στοιχείο του Θεάτρου του Παραλόγου, στην δραματική του φόρμα, είναι η ανατροπή αυτή της λογικής τάξης. Οι διάλογοι εμφαίνουν την αδυναμία επικοινωνίας, γραμμένοι συχνά σε μια παράλογη «λογική». Πέραν τούτου, η τηλεγραφική συντομία αυτών που λέγονται επιτείνει το επικοινωνιακό κενό, αφού οι δέκτες συχνά δεν αναγνωρίζουν το περιεχόμενο αυτού που ειπώθηκε, κι ο «ομιλητής» δεν φαίνεται να ενδιαφέρεται γι' αυτό. Κεντρικό στοιχείο του θεάτρου του παραλόγου είναι η ριζική απαξίωση της γλώσσας.

Το πιο σημαντικό μέσο επικοινωνίας και λογικής συνοχής των ανθρώπων ως κοινότητας, δεν στηρίζει πια καμμιά λογική συνέπεια και συνοχή. Οι χαρακτήρες μιλούν ασύνδετα μεταξύ τους σε άσκοπους διαλόγους που αυτό-ανατρέπουν τον λόγο ύπαρξής τους και τελικά σε μονολόγους.

Αν το Θέατρο του Παραλόγου έχει κάποιο πολιτικό «μήνυμα» αυτό μπορεί να είναι μόνο ότι στα όρια του λόγου και στην συντριβή της λογικής επικοινωνίας, καν της λογικής της επικοινωνίας, αναδεικνύεται η κενή επίφαση της κοινότητας και (επι)κοινωνίας των ανθρώπων, η ριζική τους αποξένωση και το άδειασμα από νόημα της έννοιας καν της πολιτικής σαν συνάντησης των ανθρώπων και συ-ζήτησης κοινών τρόπων για την συμφωνημένη επιδίωξη της καλής ζωής.

Τίποτε κοινό πραγματικά δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν υπάρχει γνήσια και ειλικρινής, βαθιά των ανθρώπων επικοινωνία, κι η ριζική απαξίωση της γλώσσας και κένωση από νόημα και αλληλοκατανόηση της φερόμενης ως επικοινωνίας δείχνει, στα όρια ακριβώς της βάσης της λογικότητας, κίβδηλη και παράλογη την πολιτική ως συνάντηση κι επικοινωνία των ανθρώπων.

Ο θεατής στο Θέατρο του Παραλόγου βλέπει στην σκηνή τους χαρακτήρες να κινούνται σαν μαριονέτες, με κινήσεις που αποκομμένες από την λογική της πρόθεσης είναι όχι πράξεις αλλά νευρόσπαστες χειρονομίες, συγκεντρώνοντας τον θεατή όχι στον διάλογο αλλά στην κωμικοτραγική χορογραφία των άσκοπων κινήσεων. Έτσι, το Θέατρο του Παραλόγου προσεγγίζει τον σκοπό του, να δείξει τον άνθρωπο στην απελπιστική του κατάσταση, χωρίς την δυνατότητα έλλογης διαφυγής. Χωρίς το νόημα της πράξης. Δηλαδή, χωρίς Πολιτική.