Μαρσέλ Προυστ: Από την μνήμη της γεύσης στην γεύση της μνήμης

Τίτος Χριστοδούλου του Χαμένου Χρόνου

Πώς θυμάται κανείς με μια μαντλέν; Η κρίσιμη Προυστιανή στιγμή. Το βούτημα στο τσάι μιας madeleine, του σπογγώδους εκείνου κέηκ "που μοιάζει σαν η ζύμη να έχει φορμαριστεί σε μια αχιβάδα", όπως περιγράφει ο Proust, στιγμή της παιδικής του ζωής που τον επαναφέρει σε μια ολοκληρωμένη μνημονική επαναβίωση των παιδικών του χρόνων. Έτσι εισάγεται το βασικό μοτίβο του A la recerche: πώς το παρελθόν διαπερνά το παρόν.

Η χαρακτηριστική δύναμη της γεύσης στην μνήμη, μοναδικά εκφραστικό παράδειγμα στους φιλοσόφους όπως και τους επιστήμονες νευροφυσιολόγους για την σχέση σώματος και πνεύματος, στον Proust και τις μικρές μαντλέν του σημαδεύει το πιο χαρακτηριστικό και πιο γλαφυρό παράδειγμα για το πως η λογοτεχνία αναδίφησε κι άντλησε από την καίρια γόνιμη παρουσία της γεύσης στην μνήμη.

Είναι το ίδιο για το παρελθόν μας, θα αποτυγχάναμε σε κάθε προσπάθεια να το ανασύρουμε, όλες οι προσπάθειες της διάνοιας μας καταλήγουν στην αποτυχία. Το παρελθόν μας κείται πέραν του πεδίου της, της ακτίνας της, σε κάποια υλικά σώματα (στην αίσθηση που θα μας έδινε το υλικό σώμα) χωρίς εμείς να το υποπτευόμαστε.

Μετά την γνωστή ευφορία που τον κατέχει στην γεύση της βουτηγμένης στο τσάι μαντλέν, ο αφηγητής προσπαθεί να αναζητήσει την πηγή του αισθήματος εκείνου στο ίδιο το κέηκ, γρήγορα όμως συνειδητοποιεί ότι το μυστικό είναι κρυμμένο στην ψυχή του:

Είναι αυτή η βαθιά αβεβαιότητα κάθε φορά που το πνεύμα αισθάνεται να έχει νικηθεί από μόνο του - όταν το χέρι που ψάχνει είναι την ιλδια ώρα η σκοτεινή χώρα που πρέπει να ερευνηθεί, όπου οι αποσκευές του δεν χρησιμεύουν καθόλου. Αναζήτηση; Όχι μόνο. Δημιουργία. Το πνεύμα αντιμετωπίζει κάτι που δεν υπάρχει ακόμα, ξαι που μόνο το πνεύμα το ίδιο μπορεί να κάνει πραγματικό, και να το μάνει να μπει στο φως του.

Ο Proust καταφανώς μας δηλώνει ότι η ανάμνηση δεν είναι μόνο αναζήτηση, αλλά και δημιουργία. Δεν είναι μόνο θέμα ανάκλησης προκαθορισμένων κομματιών παρελθόντος, που συνδέονται με κάποια παρούσα αίσθηση ή κατάσταση, αλλά αναδημιουργία της μνήμης κάθε φορά.

Αναλυτική της μνήμης

Στο A la recerche υπάρχει ένας Αφηγητής που αναφέρεται δυο φορές ως Marcel. O Marcel αυτός δεν ειλναι ο Proust, που διακτινώνεται σε πολλούς άλλους χαρακτήρες του βιβλίου, αλλά διακρίνονται σ' αυτόν πολλά Προυστικά χαρακτηριστικά. Στο τέλος του βιβλίου πρόκειται να γράψει ή να επιχειρήσει το βιβλίο ακριβώς που εμείς οι αναγνώστες έχουμε διαβάσει. Έτσι, ο Marcel, που μετέχει στην ιστορία, έχει ήδη δυο ταυτότητες στο βιβλίο, αυτή του συγγραφέα κι αυτή του ήρωα μέσα στο βιβλίο. Έτσι, η οπτική μετακινείται ανάμεσα σ' αυτήν του άμεσου παρόντος, οπότε δεν γνωρίζει τις εξελίξεις που τον αφορούν, και σε άλλες σ' αυτή του αποστασιοποιημένου, στοχαστικού συγγραφέα.

Με τρόπους που θυμίζουν και το 'Aνθρωπος Χωρίς Ιδιότητες' του Musil, ο Marcel και ο Proust-Aφηγητής διαφορίζονται με τον ίδιο τρόπο που διαφορίζονται ο Proust με τον Proust τον συγγραφέα ενός μυθιστορήματος, ενώ ο πρώτος, ο Proust ο ίδιος ως συγγραφέας διεισδύει στην αφήγηση. Ή, πάλι, μπορεί να ειπωθεί ότι διακρίνονται περισσότερες, ίσως τέσσερις φωνές. Ο διαφορισμός αυτός συνιστά μια από τις κύριες θεματικές του βιβλίου, κι ο αποστασιοποιημένος συγγραφέας παρουσιάζει ένα σκληρό, ανάλγητο, αποστασιοποιημένο από τις ωδίνες των ηρώων του βιβλίου πρόσωπο. Ο Proust επεχείρησε να μεταστραφεί από ανθρώπινο όν σε έναν αποστασιοποιημένο καλλιτέχνη που χρησιμοποιεί τον πόνο των άλλων. Aλλά η παρουσία του Marcel, ανήμπορου κι αθώου για το μέλλον του και την δομή της ανθρώπινης συμπεριφοράς, εξανθρωπίζει το βιβλίο στο σημείο που λάμπει, άν και όχι πάντα ευδιάκριτα.

Το βιβλίο ανοίγει με έναν ανώνυμο για την ώρα αφηγητή που απορροφάται σε μιά κατάσταση ανάμεσα στην εγρήγορση και τον ύπνο.

Η αφήγηση μας επιστρέφει στην παιδική του ηλικία (circa 1885), όταν περνούσε τα καλοκαίρια του στο Combrai. Εκεί εναλλάσσονται οι δυό απόψεις των διακοπών της οικογενείας του Marcel: από την μια η κατοικία του αριστοκράτη Δούκα και της Δούκισσας de Cervantes, στον κόσμο της υψηλής κοινωνίας των οποίων ο Μarcel μια ημέρα θα διεισδύσει και, από την άλλη, η κατοικία του Εβραίου μποέμ dilletante Swann, στον κόσμο του οποίου επίσης θα διεισδύσει. Το σκηνικό έχει στηθεί για την εμφιλοχώρηση των μνημών, αφού μαθαίνουμε για την συντριβή του μικρού Marcel, όταν η μητέρα του, εξαιτίας της παρουσίας του Swann, δεν του δίνει της καληνύκτας το φιλί.

Η παρουσία της μητέρας άλλωστε βαραίνει στην αφήγηση του Marcel όπως και δέσποζε στην ζωή του Marcel Proust κι όπως, θα έλθουμε σ' αυτό, στον γείτονά μου Προυστιανό φίλο που μεταβιώνει στην ζωή και τα δικά του βιογραφικά βιβλία την ζωή και τις λογοτεχνικές μεταβιώσεις του, στο A la recerche du Temps Perdu. Αργότερα η μητέρα του Marcel μετανοεί, και περνά και την νύκτα στο δωμάτιό του: εκείνος αποκαλεί το συμβάν "η πρώτη άρνηση".

Λίγες είναι οι παρουσίες μνημών που μεσολαβούν, μέχρι την κρίσιμη Προυστιανή στιγμή. Το βούτημα στο τσάι μιας madeleine, του σπογγώδους εκείνου κέηκ "που μοιάζει σαν η ζύμη να έχει φορμαριστεί σε μια αχιβάδα", όπως περιγράφει ο Proust, στιγμή της παιδικής του ζωής που τον επαναφέρει σε μια ολοκληρωμένη μνημονική επαναβίωση των παιδικών του χρόνων. Έτσι εισάγεται το βασικό μοτίβο του A la recerche: πώς το παρελθόν διαπερνά το παρόν.