Δικαιοσύνη

'Περί Δικαιοσύνης' είναι η επωνυμία της Πολιτείας του Πλάτωνος, που ξεκινά άλλωστε με το ερώτημα 'Τί είναι δικαιοσύνη', και με την απόρριψη της θέσης των εν αυτή σοφιστών, ότι δικαιοσύνη είναι το συμφέρον των δυνατών - με λίγα λόγια, της μη ταυτότητας δικαιωμάτων και δύναμης.

Από τότε, το ερώτημα αυτό βρίσκεται στο κέντρο της ηθικής, της πολιτικής φιλοσοφίας και της  φιλοσοφίας του δικαίου.

Ο Αριστοτέλης, που θεώρησε την δικαιοσύνη ως το καίριο θέμα της πολιτικής φιλοσοφίας, και την επιτέλεσή της ως τον κύριο σκοπό ή τέλος της πόλεως, (όπως ο Αισχύλος στην Ορέστεια) έσυρε μια σημαντική διάκριση ανάμεσα στο διανεμητικό και το επανορθωτικό δίκαιο. Το πρώτο σχετίζεται με την κατανομή των αγαθών σε μία τάξη, το δεύτερο με την μεταχείριση των ατόμων στις συναλλαγές, εν τοις συναλλάγμασιν - πχ στις τιμωρίες. Στην δεύτερη περίπτωση η δικαιοσύνη αφορά την απόδοση του κατ' αξίαν, τί έχει δικαίωμα να λαμβάνει, στην πρώτη, κατά τον Αριστοτέλη, αφορά την 'ίση μεταχείριση των ίσων', κατά το ίσον. 

Τα δύο δεν είναι κατ' ανάγκην η ίδια ιδέα, αν και μπορεί να ειπωθεί ότι σε ένα επίπεδο αφαίρεσης, οι ίσοι έχουν το δικαίωμα ή την απαίτηση για ίση μεταχείριση. Αν διανέμεις ένα κέηκ ανάμεσα σε πεινασμένους, μπορεί ο καθένας να έχει αξίωση σε όλο το κέηκ, αλλά να είναι άδικο να το δώσεις ολόκληρο σε έναν.

Η Αριστοτελική διάκριση επιβιώνει σε διάφορες μορφές, αν και θα ήταν παράδοξο για ένα σύγχρονο φιλόσοφο να θεωρεί ότι υπάρχουν δυο διαφορετικά ήδη δικαιοσύνης, κι όχι απλά δύο εφαρμογές της ίδιας ιδέας. Η σύγχρονη έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης κάνει εκτεταμένη χρήση της διανεμητικής έννοιας, ενώ, στην ρύθμιση των πράξεων ανάμεσα σε ανθρώπους γίνεται χρήση της έννοιας του κατ' αξίαν. Πολλά προβλήματα προέρχονται από περιπτώσεις σύγκρουσης των δύο, όπως όταν ο Ρομπέν των Δασών για να επιφέρει κοινωνική δικαιοσύνη (αναδιανεμητική δικαιοσύνη), αδικεί κλέβοντας, παραβιάζοντας το δίκαιο των συναλλαγών. Το θέμα καλεί για στοχαστική διερεύνηση του κατά πόσον υφίσταται πραγματική σύγκρουση, ή αυτή θα μπορούσε να επιλυθεί σε ένα βαθύτερο επίπεδο.

Θεωρίες διαιρούνται σε αναφορά προς τις απαντήσεις τους. Εκείνοι που εξαίρουν την διανεμητική πλευρά στις θεωρίες τους για την δικαιοσύνη, όπως ο Rawls, του Justice as fairness, μπορεί να παίρνουν το μέρος του Ρομπέν, ειδικά αν κατοχυρώνει την πράξη του ως κρατική υπόσταση, νομιμοποιώντας τη ως εκ μέρους της κρατικής εξουσίας. 
Εκείνοι που δίνουν βαρύτητα στην αξιώνουσα ισχύ του συναλλακτικού δικαίου, όπως ο Nozick, μπορεί να παίρνουν μια θέση που δικαιώνει την ανισοκατανομή των αγαθών, αν τηρούνται οι δικαιοπρακτικοί κανόνες.

Η δίκαιη πράξη
Είναι η δικαιοσύνη ιδιότητα της πράξης ή του πράττοντος ατόμου; Αν της πράξης, τότε οι υφιστάμενες καταστάσεις (πχ η διανομή των αγαθών) είναι δίκαιες ή άδικες στον βαθμό που είναι αποτέλεσμα δίκαιων ή άδικων πράξεων. Αν είναι χαρακτηρισμός του προσώπου, τότε ο χαρακτηρισμός της δικαιοσύνης μιας πράξης υπόκειται στην αντίληψη της ανθρώπινης αρετής, μια πράξη είναι δίκαιη αν την υποδεικνύει ένας αμερόληπτος δικαστής, ή ένας δίκαιος άνθρωπος, κάτι που περιπλέκει τα πράγματα, αν ζητούμε ένα απλό κι αδιαφιλονίκητο κριτήριο, απλούς νόμους της δικαιοσύνης.

Αν απόκεινται σε μια κατάσταση πραγμάτων, τότε μπορεί να το θεωρήσουμε άδικο ότι μερικοί άνθρωποι γεννιούνται με προνόμια κι άλλοι όχι, αν και δεν υπεισέρχεται ανθρώπινη πράξη σε αυτό. Ο Αριστοτέλης μάλλον ρέπει προς της δεύτερη ιδέα. Οι συγκρούσεις των σοσιαλιστών και των φιλελευθέρων ανάγονται σε επιλογές ανάμεσα στα δυο.

Είναι η δικαιοσύνη μια έννοια στραμμένη προς τα εμπρός, ή προς τα πίσω; Με άλλα λόγια, κρίνει τα αποτελέσματα μιας πράξης, ή τις αιτίες και προκείμενές της; Η σχέση με κατ' αξίαν και δικαιώματα δείχνουν προς το δεύτερο, κι αυτό βρίσκεται στην βάση της διάκρισης ανάμεσα σε δικαιοσύνη και ωφελιμότητα, και μάλιστα να θεωρείται ως σημείο επιτυχίας του ωφελιμισμού ή ωφελιμοκρατίας. Κάποιες μορφές κοινωνικής δικαιοσύνης, κρίνουν την δικαιοσύνη προοπτικά, με το βλέμμα στις επιπτώσεις.

Είναι η δικαιοσύνη μια συστατική, ουσιαστική έννοια substantive, ή μια διαδικαστική έννοια; Αφορά, δηλαδή το δίκαιο και το άδικο την φύση της πράξης, ή τον τρόπο επιτέλεσής της; Η μελέτη του νόμου τείνει κάποτε να δείξει ότι οι ίδιοι οι νόμοι δεν είναι δίκαιοι ή άδικοι, αλλά η διαδικασία εφαρμογής τους μπορεί να είναι το ένα ή το άλλο, γιατί είναι μόνο όταν τα έννομα δικαιώματα έχουν προσδιορισθεί που μπορούμε να μιλούμε για 'ίση μεταχείριση'.

Και τί σημαίνει ίση μεταχείριση; Ποιά είναι η σχετική άποψη ως προς την οποία συγκρίνονται οι. άνθρωποι; Αν δεν υπάρχει μια τέτοια άποψη, τότε το αποτέλεσμα είναι ο εξισωτισμός, egalitarianism. Αν η άποψη είναι αυτή των νομικών δικαιωμάτων, και  δεν υπάρχει φυσικό όριο σε αυτά, παρά μόνο αυτά που ενσωματώνονται στο θετικό δίκαιο, τότε μπορεί να υφίσταται άνιση διανομή των δικαιωμάτων, κί ένας δούλος να υφίσταται δίκαιη μεταχείριση.

Υπάρχει δηλαδή, φυσική δικαιοσύνη; Και φυσικά δικαιώματα; Κι αν ναι, λύει τούτο το ερώτημα τί είναι δίκαιο και τί άδικο;

Σε όλα αυτά τα ερωτήματα εγείρεται ως βασικό το ερώτημα της αντικειμενικότητας της έννοιας της δικαιοσύνης. Σχετικό είναι το θέμα του 'κοινού αισθήματος του δικαίου', όπως, πχ το έθεσε ο Hume. 

Υπάρχει ένα πραγματικό γεγονός στην ανθρώπινη φύση ή τούτο μορφώνεται με την παιδεία; Πολιτικά συστήματα που το παραβλέπουν ή αντίκεινται σε αυτό φαίνεται να είναι ασταθή και να αυτοϋπονομεύονται. Συμβαίνει τούτο διότι στον πυρήνα της ανθρώπινης συνύπαρξης και αφοσίωσης βρίσκεται αυτό το φυσικό αίσθημα της δικαιοσύνης; Είναι ουσιαστικό στοιχείο της πολιτικής αρετής και καθήκοντος η απαίτηση ή προσδοκία για σεβασμό και εφαρμογή της δικαιοσύνης; Ορίζει την πολιτική η δικαιοσύνη όσο κι εξαρτάται από αυτήν;