Αξίες και πολιτικά μηνύματα στον Ευριπίδη
 

Με αφορμή τη φετινή παραγωγή της περίφημης τραγωδίας του Ευριπίδη από το Εθνικό Θέατρο της Ελλάδος, η δρ Αλεξάνδρα Ροζοκόκη, ερευνήτρια στην Ακαδημία Αθηνών και καθηγήτρια - σύμβουλος στο Ελληνικό Ανοικτό Παν/μιο, μας μυεί στις αθέατες πτυχές του «Ορέστη» και τα κεκαλυμμένα πολιτικά μηνύματα του Ευριπίδη…

Ο ρόλος του θεάτρου ήταν πάντοτε, εκτός από ηθογραφικός, και ηθοπλαστικός. Η σκιαγράφηση του «καλού» και του «κακού» μέσα από τους χαρακτήρες μιας παράστασης, σου παρέχει τη δυνατότητα να υποδείξεις στο κοινό σου το σωστό και το πρέπον, ίσως και να το επιβάλεις. Να το κρίνεις, έστω, στην πιο «αθώα» περίπτωση. Γι’ αυτό και σε διάφορες περιόδους της ανθρώπινης ιστορίας το θέατρο και η τέχνη γενικότερα, στις διάφορες μορφές της έχει υπάρξει «απαγορευμένη» (Μεσαίωνας) ή καθοδηγούμενη (δικτατορίες, ολοκληρωτικά καθεστώτα). Ο ηθοπλαστικός χαρακτήρας του θεάτρου ήταν ήδη παρών στην κοιτίδα του θεάτρου, την αρχαία Ελλάδα. Παρά την απόλυτη ελευθερία λόγου στα δημοκρατικά πολιτεύματα, τα «χρηστά ήθη» ήταν εκείνα που προβάλλονταν μέσα από τις τραγωδίες, προειδοποιώντας, ταυτόχρονα, το θεατή ότι ο αντίθετος δρόμος επισύρει τις συμφορές της νεμέσεως. Όπως και στους υπόλοιπους τραγωδούς, έτσι και στον Αθηναίο Ευριπίδη, ηθογραφία και ηθοπλασία είναι στενά συνδεδεμένες. Εκτός από τα χρηστά ήθη, τις αξίες και τα ιδανικά που πρόβαλλε μέσα από τα έργα του, ο Ευριπίδης δεν δίσταζε να δηλώσει και την άποψή του για ζητήματα πολιτικά. Αν και δεν ασχολήθηκε με την πολιτική όπως οι άλλοι τραγικοί, γνώριζε άριστα την πολιτική της πατρίδας του, πράγμα αυτονόητο άλλωστε για κάθε Αθηναίο πολίτη! Συχνά στα έργα του τον βλέπουμε να κατακρίνει την οχλοκρατία και τους δημαγωγούς που παρέσερναν στον όλεθρο τα πλήθη. Αντίθετα, θεωρούσε τη μεσαία τάξη πολιτών σωτήρες της πόλης και φύλακες της τάξης. Φιλόπατρις, πολύ συχνά στα έργα του καυτηριάζει τους νικητές του Πελοποννησιακού πολέμου, τους Λακεδαιμονίους, αποδίδοντάς τους μάλιστα φαύλους χαρακτήρες. Ήταν σύγχρονος των σοφιστών και γι' αυτό πολλές από τις απόψεις τους είτε δεν τις δεχόταν είτε τις παραποιούσε σύμφωνα με τη δική του σκέψη. Ο Ευριπίδης με τις τραγωδίες του προβληματίζει τους πάντες ακόμη και σήμερα. Η τραγωδία του «Ελένη» παρουσιάζει στοιχεία πρωτοφανή για την εποχή εκείνη, καθώς ο Ευριπίδης δίνει λόγο σε ρόλους ως τότε «βουβούς», όπως ο ρόλος το δούλου. Αρκετές φορές μέσα από τα έργα του αμφισβητεί τα πάντα, ακόμη και την ύπαρξη των Θεών, χωρίς ωστόσο να είναι άθεος.

Πολιτικά μηνύματα
Όπως μας εξηγεί η ερευνήτρια δρ Αλεξάνδρα Ροζοκόκη, ο «Ορέστης» παρουσιάσθηκε το 408 π.Χ., όταν είχε ήδη λήξει η σικελική εκστρατεία, με ολέθρια αποτελέσματα για την Αθήνα. Οι Πέρσες αναμειγνύονται επίσημα στην ελληνική διένεξη, καθώς οι Σπαρτιάτες δε μπορούν ν’ ανταποκριθούν οικονομικά στις δαπάνες του πολέμου, κι έτσι συνάπτουν προδοτική συμφωνία μαζί τους. «Ο Πελοποννησιακός πόλεμος υπήρξε βίαιος. Καταπατήθηκαν αρχές δικαίου και ηθικής. Ο πόλεμος δίδαξε την ωμότητα, την αγριότητα, έφερε τους ανθρώπους σε απόγνωση. Η ψυχική ευγένεια υποχώρησε, εκδίκηση και αντεκδίκηση κυριαρχούσε. Αυτές τις καταστάσεις ζει ο Ευριπίδης και αυτές εμφανίζονται μέσα στο έργο του». Δεν είναι τυχαίο ότι οι «κακοί» χαρακτήρες της συγκεκριμένης τραγωδίας, αποδίδονται σε πρωταγωνιστές Λακεδαιμονίους και Πέρσες. Η δρ Ροζοκόκη τονίζει ότι μέσα από τον εκδικητικό και βίαιο Τυνδάρεω, ο Ευριπίδης σκιαγραφεί «όλους γενικά τους Σπαρτιάτες, τους μισητούς εχθρούς των Αθηναίων. Ο γέρο Τυνδάρεως εμφανίζεται στα λόγια ως υπερασπιστής του ηθικού πατροπαράδοτου νόμου, σύμφωνα με τον οποίο ήταν αρκετό η συζυγοκτόνος κόρη του να τιμωρηθεί με εξορία. Διότι «αν ένας φόνος ξεπληρώνεται μ’ έναν άλλο, τότε το κακό δεν έχει τέλος» (στ. 487 κ.ε.). Όμως στην πράξη ο Σπαρτιάτης Τυνδάρεως εμφανίζεται εκδικητικός και βίαιος, αφού επιδιώκει πάση θυσία τη θανάτωση των αδελφών προκειμένου να ισοφαρίσει το χαμό της κόρης του». Στη μορφή του Φρύγα, προσθέτει η ερευνήτρια, ο Ευριπίδης σατιρίζει τους Πέρσες που έχουν αναμειχθεί στον ελληνικό εμφύλιο. «Τους περιγράφει τρυφηλούς, κόλακες, δειλούς, πολύ κατώτερους από τους Έλληνες στην ανδρεία. Διόλου τυχαία ο ποιητής κατηγορεί τη Σπαρτιάτισσα Ελένη ότι έφερε στην Ελλάδα Φρύγες σκλάβους από την Τροία (στ. 1113): σαφέστατο υπονοούμενο για τους Σπαρτιάτες που έκλεισαν συμφωνία με τους Πέρσες το 412 π.Χ. για κοινό πόλεμο κατά των Αθηναίων, ξεπουλώντας στον Πέρση βασιλιά την κυριαρχία των ελληνικών πόλεων της Μ. Ασίας». Αιχμές αφήνει όμως και για τους δημαγωγούς, οι οποίοι μετά τον Περικλή κατέστρεψαν την Αθήνα, παρασέρνοντας το πλήθος σε ολέθριες αποφάσεις: (στ. 907 κ.ε. «μεγάλη συμφορά είναι για την πόλη, όταν ένας κακόγνωμος μα γλυκός στα λόγια παρασύρει το λαό»). Ο Ευριπίδης «χτυπά» όμως και το Άργος, μέσα από το χαρακτήρα του Αργίτη Μενέλαου, θείου των παιδιών, ο οποίος «εμφανίζεται δειλός, άνανδρος και πονηρός καιροσκόπος. Αν βγει από τη μέση ο Ορέστης, τότε αυτός διεκδικεί νόμιμα το θρόνο του Άργους. Επιπλέον, καθώς ο Τυνδάρεως είναι γέρος και οι γιοι του οι Διόσκουροι έχουν πεθάνει, διεκδικεί ταυτόχρονα και το θρόνο της Σπάρτης ως άνδρας της Ελένης. Ο Ευριπίδης χτυπά μέσα από τον Αργίτη Μενέλαο την ολιγαρχική παράταξη του Άργους, που κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου συνεργαζόταν με τη Σπάρτη εις βάρος των Αθηνών. Από την άλλη, ο ποιητής τονίζει με έμφαση ότι ο Ορέστης θα βρει δικαίωση στην πόλη των Αθηνών (στ. 1648 κ.ε.). Μ’ αυτόν τον τρόπο, ο Ευριπίδης υπογραμμίζει και υπενθυμίζει ότι το Άργος χρωστά ευγνωμοσύνη στην Αθήνα, διότι κάποτε ανέλαβε με θάρρος ν’ αποκαταστήσει την τιμή του μητροκτόνου βασιλιά τους».

Φιλία και αδελφική αγάπη
ΔΕΝ είναι όμως μόνο η πολιτική που επηρεάζει τη ζωή μας, μα κι οι ανθρώπινες σχέσεις, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό καθορίζουν την πορεία και τη μοίρα μας. Γι’ αυτό κι ο Ευριπίδης, μέσα από τον «Ορέστη», υπερτονίζει τις αξίες της φιλίας και της άδολης αδελφικής αγάπης. «Τα δυο παιδιά, η Ηλέκτρα και ο Ορέστης, έχουν κατ’ αρχήν κληρονομήσει από τους προγόνους τους ένα φορτίο από αμαρτίες, αδικίες και βιαιοπραγίες. Κοντά σ’ αυτά έρχεται να προστεθεί η δολοφονία του πατέρα τους Αγαμέμνονα από την άπιστη γυναίκα του και μητέρα τους Κλυταιμήστρα. Ο φόνος του Αγαμέμνονα συνεπάγεται τον παραγκωνισμό των παιδιών από την εξουσία που δικαιωματικά τούς ανήκει. Όταν ο Ορέστης σκοτώνει τον Αίγισθο, βγάζει από τη μέση όχι μόνο τον εραστή της μάνας του αλλά και το σφετεριστή του δικού του θρόνου. Όταν σκοτώνει τη μητέρα του, ξεπληρώνει το θάνατο του πατέρα του και τιμωρεί αυτήν που του αφαίρεσε τη νόμιμη διαδοχή στο θρόνο. Παρ’ όλα αυτά, η μητροκτονία αποτελεί ανόσιο έγκλημα και τα παιδιά λυγίζουν από το βάρος αυτής της δίκαιης μεν, αλλά ανίερης πράξης. Για να ελαφρώσουν τη θέση τους απέναντι στον κόσμο, προβάλλουν ότι η εντολή της μητροκτονίας τούς δόθηκε από το θεό, μέσα τους όμως πονούν, τυραννιούνται και δεν μπορούν να ησυχάσουν από τις τύψεις. Τ’ αδέλφια πορεύονται ενωμένα μέσα σε μια βαριά μοίρα από συζυγοκτονίες και μητροκτονίες. Η αδελφή ζει μέσα από τον αδελφό και ο αδελφός δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια του χωρίς τη βοήθεια της αδελφής του. Η ζωή του ενός παραπέμπει στη ζωή του άλλου και η απώλεια του ενός σημαίνει τον αφανισμό του άλλου». Εξίσου σημαντική αποδεικνύεται και η φιλία. «Από τους ανθρώπους μόνον ένας δεν τους εγκαταλείπει. Είναι ο Πυλάδης, που παραστέκει τον Ορέστη σε κάθε δύσκολη στιγμή: όταν ο Ορέστης σκοτώνει τη μητέρα του κι όταν υπερασπίζεται τον εαυτό του και την πράξη του ενώπιον του λαϊκού δικαστηρίου. Ο Πυλάδης επιδεικνύει απόλυτη αγάπη και αφοσίωση στο φίλο του και είναι πρόθυμος να πεθάνει εκούσια μαζί του. Όμως το σχέδιο του Πυλάδη ότι προτού πεθάνουν πρέπει να εκδικηθούν το Μενέλαο που από δειλία και υστεροβουλία απέφυγε να βοηθήσει τον Ορέστη, αποκαλύπτει και άλλες πτυχές του χαρακτήρα του. Άριστη είναι η περιγραφή του Ευριπίδη για τον Πυλάδη: "κακόβουλος σα τον Οδυσσέα, πανούργος και σιωπηλός, αλλά πιστός στους φίλους". Ο Ευριπίδης προβάλλει μέσα από τον Πυλάδη το πρότυπο του πιστού φίλου, υμνεί τη φιλία που είναι ανώτερη από τη συγγένεια, τα πλούτη και την εξουσία».

Ευριπίδου, «Ορέστης»(408 π.Χ.)
Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ της Σπάρτης Τυνδάρεως κατηγορεί ενώπιον των Αργείων τον εγγονό του Ορέστη ως μητροκτόνο, ενώ εκείνος μάταια εκλιπαρεί τη βοήθεια του θείου του, Μενέλαου, γι’ αυτό και αποφασίζει να τον εκδικηθεί δολοφονώντας τη σύζυγό του, Ελένη. Την εκτέλεση όμως αυτής της εκδίκησης εμποδίζει ο Απόλλωνας. Τελικά αντί ενός φόνου τελούνται δυο γάμοι, του Ορέστη με την Ερμιόνη και του Πυλάδη με την Ηλέκτρα.