Μόλις μερικά χιλιόμετρα μακριά από την πόλη της Λεμεσού, σ’ ένα γραφικότατο τοπίο, περιτριγυρισμένο από αμπελόφυτα, βουνά, απότομες πλαγιές και γκρεμούς, βρίσκεται το χωριό Βάσα Κρασοχωριών (Κοιλανίου), στο οποίο πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του Μουσείου της ΠΟΕΔ, στις 25 Σεπτεμβρίου 2010, από τον υπουργό Παιδείας και Πολιτισμού Ανδρέα Δημητρίου.

Το μουσείο φιλοξενείται στο χώρο του Παλιού Αρρεναγωγείου, του σχολείου της Βάσας, που είχε καεί σχεδόν ολοσχερώς, στις 13 Αυγούστου 2004, ύστερα από πυρκαγιά. Ξανακτίστηκε πρόσφατα, μετά από δαπάνες του κράτους και της κοινότητας. Το Μουσείο της ΠΟΕΔ φέρει το όνομα «Το Σχολείο της Βάσας θυμάται». Η «Σ» έδωσε το «παρών» της στα εγκαίνια του Μουσείου της ΠΟΕΔ στη Βάσα.

Στη Βάσα Κοιλανίου

Φτάσαμε ήδη εντός του χωριού, απόγευμα της 25ης Σεπτεμβρίου 2010. Μερικά γεροντάκια πραγματοποιούν τον απογευματινό τους περίπατο στα στενά, λιθόστρωτα σοκάκια του χωριού, ενώ κάποιο άλλοι προτιμούν να «σκοτώσουν» την ώρα τους, παίζοντας τάβλι και απολαμβάνοντας τον παραδοσιακό καφέ και τα ντόπια εδέσματα, στο καφενείου του χωριού.

Ξεχωριστές μυρωδιές είναι διάχυτες στην ατμόσφαιρα, γεγονός που παραπέμπει σε παραδοσιακό κλίμα, που μόνο το χωριό μπορεί να προσφέρει.
Περπατώντας στο χωριό, διακρίνουμε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική που διατηρείται μέχρι και σήμερα, όπως οι λιθόστρωτοι δρόμοι, τα μακρυνάρια, τα δίχωρα και τα ανώγια, τα οποία είναι κτισμένα με εντυπωσιακή πελεκητή ασβεστόπετρα. Ο ήλιος έπεσε για τα καλά, ενώ η ώρα για τα εγκαίνια του μουσείου έφτασε…

Το πρόγραμμα των εγκαινίων

Τα εγκαίνια του Μουσείου της ΠΟΕΔ ακολούθησε συγκεκριμένο πρόγραμμα το οποίο περιλάμβανε Αγιασμό από το Θεοφιλέστατο Επίσκοπο Αρσινόης κ. Νεκτάριο, καλωσόρισμα από τον κοινοτάρχη Βάσας κ. Πανίκο Γιαλλουρίδη, χαιρετισμό εκ μέρους της κοινότητας και του σχολείου από τον κ. Σωτήρη Παπαδόπουλο, χαιρετισμό από τον πρόεδρο της ΠΟΕΔ, κ. Δημήτρη Μικελλίδη, όπως επίσης χαιρετισμό εκ μέρους του Μακαριότατου Αρχιεπίσκοπου Κύπρου κ. Χρυσόστομου Β'.

Χαιρετισμό απηύθυνε επίσης και ο υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού, Ανδρέας Δημητρίου, ο οποίος, μεταξύ άλλων, είπε ότι «Η ιδέα της ΠΟΕΔ να στεγάσει την ιστορία του σχολείου της δημοτικής εκπαίδευσης της Κύπρου, σε ένα κτίριο ''παλιού'' δημοτικού σχολείου και να τη ζωντανέψει μέσα από σύγχρονα διαδραστικά μέσα, όχι μόνο τους τιμά, αλλά αποτελεί και έμπρακτη απόδειξη της μεγάλης σημασίας που αποδίδουν τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην ανάγκη που υπάρχει σήμερα για αυτογνωσία και εναλλακτικούς τρόπους προσέγγισης της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ιστορίας του τόπου». Επίσης, τόνισε ότι «η ανίχνευση του παρελθόντος αποτελεί συστατικό αυτογνωσίας, αφετηρία για κατανόηση του "παρόντος", αλλά και βάση για σχεδιασμό του μέλλοντος».

Οι καθιερωμένες ομιλίες τελείωσαν και βρισκόμαστε ήδη ελάχιστα λεπτά πριν από την εγκαινίαση του μουσείου. Ο υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού, Ανδρέας Δημητρίου, μέσα σ’ ένα αγωνιώδες κλίμα, προσεγγίζει την πόρτα του μουσείου και κόβει την κορδέλα των εγκαινίων, δίνοντας έτσι το έναυσμα της απαρχής ενός ιστορικού ταξιδιού μέσα από την παιδεία και τον πολιτισμό μας.

Εντός του μουσείου

Η πόρτα του μουσείου άνοιξε. Ένα αίσθημα συγκίνησης και περηφάνιας μάς κατακλύζει. Μια ιστορία πολλών ετών, του χωριού Βάσα αλλά πολύ περισσότερο της δημοτικής εκπαίδευσης στην Κύπρο, ξεδιπλώνεται μπροστά μας, αφήνοντάς μας καθηλωμένους στην ιστορία του πολιτισμού και της παιδείας του νησιού μας, μέσα από το ζωντανό ταξίδι στο μουσείο.

Οι κάτοικοι της Βάσας, κατασυγκινημένοι, βλέπουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, όπως επίσης και τους εαυτούς τους, να παρελαύνουν στο φωτογραφικό υλικό που βρίσκεται αναρτημένο, στην ενότητα του μουσείου, που είναι αφιερωμένη στην ιστορία της Βάσας.

Η ιστορία της Βάσας Κοιλανίου, οι πέντε μεγάλες προσωπικότητες της παιδείας και του πολιτισμού μας, οι οποίες έχουν σχέση με τη Βάσα, η παιδεία στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και της Αγγλοκρατίας, η ιστορία της ΠΟΕΔ, όπως επίσης και η αναπαράσταση τάξης ενός αλληλοδιδακτικού σχολείου, όπως αυτά λειτουργούσαν στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού, είναι οι ενότητες που στεγάζει το Μουσείο της ΠΟΕΔ, στη Βάσα Κοιλανίου.

Η ιστορία της Βάσας

Το πρώτο τμήμα του Μουσείου της ΠΟΕΔ είναι αφιερωμένο στη Βάσα Κοιλανίου.

Η ονομασία του χωριού «Βάσα» προέρχεται από την ελληνική λέξη «Βάσσα» και «Βήσσα», που σημαίνει δασώδης κοιλάδα.

Η Ομάδα Εργασίας που για τρία χρόνια εργάστηκε, σε συνεργασία με την ΠΟΕΔ, για το σχεδιασμό και την αποπεράτωση του Μουσείου της ΠΟΕΔ, ανέφερε ότι «ανατρέξαμε στις Bασσές Πελοποννήσου, ανταλλάξαμε απόψεις και η Εφορεία Αρχαιοτήτων μάς έστειλε ένα ντοκιμαντέρ που αναφέρεται στον περίφημο Ναό του Eπικουρίου Απόλλωνα. Λέγεται ότι στο χώρο όπου είναι κτισμένο σήμερα το Aρρεναγωγείο, δηλαδή το Μουσείο, παλιά υπήρξε ναός και μάλιστα αφιερωμένος στον Απόλλωνα. «Για την αρχαία Bάσα το Τμήμα Αρχαιοτήτων μάς έδωσε 10 αγγεία που προέρχονται από τις ανασκαφές στο χωριό και το οποίο βέβαια ευχαριστούμε».

Επόμενο σημείο του πρώτου τμήματος του μουσείου είναι το Βυζάντιο και η παρουσία του Οσίου Βαρνάβα, στη μνήμη του οποίου κτίστηκε η πρώτη εκκλησία της Bάσας, ο οποίος είναι και ο προστάτης Άγιος της κοινότητας.

Ακολουθεί η Φραγκοκρατία και η Eνετοκρατία, κατά τις οποίες η Bάσα ήταν μεγάλο φέουδο, λόγω της ευφορίας της γης της. Ο Λεόντιος Mαχαιράς μάς παραπέμπει σε ιστορίες για τον τόπο. Εκεί ακριβώς, σε εκείνη τη στιγμή της ιστορίας της, το δάσος γίνεται αμπελώνας και το κρασί και η καλλιέργειά του γίνονται η κύρια απασχόληση των Bασιωτών.

Οι στυλοβάτες της παιδείας μας

Η Βάσα πρωτοστάτησε στην παιδεία, αφού, φεύγοντας από την ενότητα του μουσείου, Ιστορία της Βάσας, και προχωρώντας, διακρίνουμε τις πέντε μεγάλες προσωπικότητες της παιδείας και του πολιτισμού μας, οι οποίες έχουν σχέση με τη Βάσα. Και αυτοί είναι:

Στυλιανός Χουρμούζιος: 1850-1937

Ο Στυλιανός Χουρμούζιος Ελευθεριάδης γεννήθηκε στη Βάσα, όπου και έμαθε τα πρώτα του γράμματα και μυήθηκε στη Βυζαντινή Μουσική από το δάσκαλο Αχιλλέα Νικολαΐδη. Διδάχτηκε ζωγραφική από τον Χριστόδουλο, ζωγράφο στο Καϊμακλί και ήταν ψάλτης στο μοναστήρι της Παναγίας Παλουριώτισσσας. Το 1872 παντρεύεται την Άννα Χατζηχριστοδούλου και αποκτά πέντε γιους. Διορίζεται από τον Αρχιεπίσκοπο Σωφρόνιο δεξιός ψάλτης στον καθεδρικό ναό του Αγίου Ιωάννη στη Λευκωσία, εξασκεί το επάγγελμα του δικηγόρου και βιβλιοδέτη, ενώ από το 1880 μέχρι το 1883 είναι δάσκαλος στην Αλληλοδιδακτική Σχολή της Αγίας Νάπας στη Λεμεσό. Το 1884 εκδίδει την εβδομαδιαία εφημερίδα «Σάλπιγξ» και το σατιρικό έμμετρο φύλλο «Διάβολος». Λαμβάνει μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους και από το 1917 μέχρι το 1931 είναι πρωτοψάλτης στον καθεδρικό ναό του Αγίου Ιωάννη στη Λευκωσία και καθηγητής της Βυζαντινής Μουσικής στο Παγκύπριο Γυμνάσιο και το Διδασκαλείο. Του απονέμεται ο τιμητικός τίτλος «Άρχων Πρωτοψάλτης» της Εκκλησίας της Κύπρου το 1936.

Υπήρξε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του 19ου αιώνα. Πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, χάραξε μια σημαντική πορεία ως εκπαιδευτικός, δημοσιογράφος, λογοτέχνης, πρωτοψάλτης και δάσκαλος της Βυζαντινής Μουσικής στη θεωρία αλλά και στην πράξη. Αξίζει να σημειωθεί ότι προς τιμήν του, με την ευκαιρία των εγκαινίων του Μουσείου της ΠΟΕΔ, εκδόθηκε ειδικό ένθετο με τίτλο «Ο παππούς και η δισέγγονη».

Χαράλαμπος Παπαδόπουλος: 1882-1962

O Χαράλαμπος Παπαδόπουλος είναι από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της ιστορίας της Ελληνικής Παιδείας στην Κύπρο. Αφιέρωσε το σύνολο της ζωής του στην εκπαίδευση και άφησε παρακαταθήκη ένα σημαντικό επιστημονικό έργο. Το περιοδικό «Αγωγή», του οποίου υπήρξε ο διευθυντής, σημάδεψε την πορεία της εθνικής παιδείας στο νησί στα χρόνια της Αγγλοκρατίας.

Ελένη Θουκυδίδου Ζαχαριάδου: 1885-2.9.1963

Το 1937 αφυπηρέτησε από δασκάλα στα σχολεία. Το 1948 ίδρυσε την ΟΧΕΝ στη Βάσα. Οργάνωνε κατηχητικές συνάξεις στο σπίτι της, όπου δίδασκε το Χριστό, σε μικρούς και μεγάλους. Στο σπίτι της, την επισκέπτονταν και φιλοξενούσε τους τότε Επισκόπους Πάφου, Κλεόπα και μετέπειτα Φώτιο. Έκανε μεγάλο φιλανθρωπικό έργο. Προσέφερε τις πρώτες βοήθειες σε όποιον τις είχε ανάγκη.

Ανδρέας Νικολαΐδης (ο δάσκαλος της Βάσας): 1876-1949

Γεννήθηκε στη Βάσα το 1876. Πατέρας του ήταν ο Αχχιλέας Νικολαΐδης, διδάσκαλος των γραμμάτων και της Βυζαντινής Μουσικής, ιδρυτής της Βασιώτικης Βυζαντινής Σχολής. Δίδαξε τα γράμματα στη Βάσα για σαράντα χρόνια, υπήρξε Πρόεδρος των Σχολείων της Βάσας και διευθυντής του Αρρεναγωγείου. Δίδαξε επίσης και σε άλλα χωριά της περιοχής. Όταν δίδασκε Ελληνική Ιστορία ενθουσίαζε και συγκινούσε. Δεν δίδασκε μόνο τα ελληνικά γράμματα αλλά προσπαθούσε να δημιουργήσει στην ψυχή των παιδιών εθνική και θρησκευτική συνείδηση.

Δημήτρης Λιπέρτης: 1866-1937

O Δημήτρης Λιπέρτης (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Δημήτρη Μιχαηλίδη) γεννήθηκε στη Λάρνακα όπου και έμαθε τα πρώτα του γράμματα, κοντά στο θείο του εφημέριο Χαρίτωνα. Έγινε γνωστός με την τετράτομη συλλογή Τζυπριώτικα τραγούδια το 1923, που αγαπήθηκαν από το αναγνωστικό κοινό. Η ποίηση του Λιπέρτη είναι γραμμένη κυρίως στην κυπριακή διάλεκτο και εντάσσεται στο χώρο της ηθογραφικής παραγωγής με έμφαση στην εξιδανίκευση της αγροτικής επαρχιακής ζωής. Τιμήθηκε με το γαλλικό τίτλο Officier d’ Academie.

Τουρκοκρατία

Προχωρώντας, φτάνουμε στη δεύτερη ενότητα του μουσείου, η οποία καλύπτει την ιστορία της Παιδείας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας με ένα πλουσιότατο υλικό, που προέρχεται από το αρχείο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής, με αναφορές στα διάφορα είδη σχολείων, τα παπαδίστικα, τα κοινά και τα αλληλοδιδακτικά. Η Ομάδα Εργασίας του μουσείου έψαξε και βρήκε τα πρώτα βιβλία, τα «μαθηματάρια». Το σκηνικό της δεύτερης ενότητας του μουσείου εκτίθεται σε μια αίθουσα που παραπέμπει σε εκκλησία, μιας και η παιδεία στα χρόνια αυτά ανήκε αποκλειστικά στη δικαιοδοσία της Εκκλησίας. Οθόνες αφής μάς παραπέμπουν στα σημαντικά χειρόγραφα, καταταγμένα σε θεματικές ενότητες.

Αγγλοκρατία

Συνεχίζοντας, συναντούμε την ιστορία της Παιδείας στα χρόνια της Aγγλοκρατίας (τρίτη ενότητα). Εδώ το κλίμα αλλάζει και από τον ημι-φωτισμένο χώρο της εκκλησίας, περνάμε στο Γραφείο Παιδείας, στις προσπάθειες των Άγγλων να αποσπάσουν την παιδεία από την ελληνική της ρίζα και να την αλλοιώσουν. Και εδώ, οθόνες αφής, μας οδηγούν στην περιπέτεια της Ελληνικής Παιδείας στα χρόνια της Aγγλοκρατίας, ενώ άλλη οθόνη προβάλλει εικόνες από τα σημαντικά δημοτικά σχολεία της υπαίθρου της Κύπρου.

Τελευταίος μας σταθμός η τέταρτη ενότητα του μουσείου, στην οποία πραγματοποιείται αναπαράσταση μιας τάξης αλληλοδιδακτικού σχολείου από παιδιά του χωριού. Ένα ηλεκτρονικό παιγνίδι με ερωτήσεις εξελίσσεται, των οποίων οι απαντήσεις βρίσκονταν διάσπαρτες στις άλλες αίθουσες του μουσείου, ενώ τα παιδιά πρέπει να εντοπίσουν τη σωστή απάντηση. Μ’ αυτό τον τρόπο, τα παιδιά αποκτούν πολιτιστικές γνώσεις, μέσα από το ευχάριστο παιχνίδι που εξελίσσεται στην τάξη.

Η Ομάδα Εργασίας του μουσείου

Τα πρόσωπα και το έργο αυτών που έχουν συμβάλει στη δημιουργία του Μουσείου της ΠΟΕΔ, έχουν ως εξής: Η έρευνα, η συγγραφή και η μουσειολογική πρόταση ανήκουν στην αρχαιολόγο Άννα Mαραγκού. H σκηνογραφία και η κατασκευή του μουσείου ανήκει στον αρχιτέκτονα Γιώργο Παπαδόπουλο, η φωτογραφία και η επεξεργασία έγινε από τον Aνδρέα Κούτα. H ηλεκτρονική απόδοση της έρευνας ανήκει στον Aλέξανδρο Δημητριάδη και στην εταιρεία Hypermedia. Τη γραφική και καλλιτεχνική επιμέλεια ανέλαβε η Άννα Mαρία Kιρακοσιάν. Tα γυρίσματα και οι προβολές που προβάλλονται, ανήκουν στον Μιχάλη Γεωργιάδη και την εταιρεία Mediabox.