Η Αρμενική Γενοκτονία δεν άφησε ασυγκίνητους τους καπνέμπορους αδελφούς Κρικόρ και Καραμπέτ Μελκονιάν, αφού με προτροπή του Επισκόπου Αδάνων Μουσιέγ Σεροπιάν και με τη φιλάνθρωπη και γενναιόδωρη δωρεά τους έκτισαν το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν στην Αγλαντζιά, για να στεγάσουν 500 ορφανά Αρμενόπαιδα. Με τη ληξιαρχική πράξη ημερομηνίας 28/12/1925, η διαχείριση ανατέθηκε στην Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας (AGBU).
Τον θεμέλιο λίθο κατέθεσε ο Ύπατος Αρμοστής Sir Malcolm Stevenson στις 15/02/1924, ενώ τα εγκαίνια τέλεσε στις 13/02/1926 ο πρώτος Διευθυντής, Αρχιεπίσκοπος Ζαβέν ντερ Γεγιαγιάν. Κατά την παράδοση, η γη -3 χιλιόμετρα νότια της Λευκωσίας- επιλέχθηκε από τον ίδιο τον ευεργέτη Καραμπέτ Μελκονιάν, με κριτήριο το ότι κανένας μιναρές δεν ήταν ορατός από εκεί.
Γνωστό ως «ένα νησί μέσα σε ένα νησί», το Μελκονιάν ξεκίνησε το 1926 με τέσσερις τάξεις δημοτικού και 80 μαθητές. Τα πρώτα ορφανά φύτεψαν το άλσος μπροστά από το σχολείο, εις μνήμην των σφαγιασθέντων συγγενών τους. Το Μελκονιάν συνέχισε να λειτουργεί ως δημοτικό-ορφανοτροφείο μέχρι και το 1940, ενώ από το 1934 και μετά λειτουργούσε ως παγκοσμίου φήμης δευτεροβάθμια σχολή, με μια εξαιρετικά πλούσια βιβλιοθήκη (σχεδόν 30.000 τόμοι), άριστα εξοπλισμένα επιστημονικά εργαστήρια, ορχήστρα, χορωδία, χορευτική και θεατρική ομάδα, καθώς και ομάδες ποδοσφαίρου, μπάσκετ και βόλεϊ. Περίφημες δε ήταν οι εκπαιδευτικές, πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις που διοργάνωνε, επηρεάζοντας έτσι την αρμενοκυπριακή κοινότητα με πολυδιάφορους τρόπους.
Αρχικά ήταν γνωστό ως «Αρμενικό Ορφανοτροφείο», αφού εδώ μεταφέρθηκαν Αρμενόπαιδα από τα ορφανοτροφεία του Αλέππο και της Βηρυτού, Ιερουσαλήμ, Κέρκυρας, Κωνσταντινούπολης και Σιδώνας. Σε διάφορες εποχές, το Μελκονιάν διέθετε ηλεκτροπαραγωγικό σταθμό, τυπογραφείο, φάρμα, νοσοκομείο και έναν εντυπωσιακό υδατόπυργο, σήμα κατατεθέν του σχολείου, ύψους 35 μέτρων, που έμεινε γνωστός για την αυτοκτονία ενός ερωτικά απογοητευμένου μαθητή τη δεκαετία του 1930.
Σε κατοπινά χρόνια, το Μελκονιάν διέθετε το ιστορικό 7ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου (1932-2006) και την 9η Ομάδα Οδηγών Κύπρου (1950-2005). Επίσης, εξέδιδε το περίφημο περιοδικό «Άυκ» (Αυγή, 1937-2006), το αρχαιότερο περιοδικό δευτεροβάθμιου αρμενικού σχολείου, καθώς επίσης και το περιοδικό «Τσολκ» (Λάμψη, 1968-1991) και την πεντάγλωσση εφημερίδα, αργότερα περιοδικό, «Χαγιάτσκ» (Βλέμμα, 1998-2000-2004).
Κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964, το γήπεδο του Μελκονιάν χρησιμοποιήθηκε για το στήσιμο αντισκήνων, τα οποία στέγασαν προσωρινά κάποιες τουρκόπληκτες οικογένειες Αρμενοκυπρίων. Στον ίδιο χώρο, μεταξύ Σεπτεμβρίου 1964 και Ιουνίου 1972, στεγαζόταν σε δύο προκατασκευασμένα κτίρια το Αρμενικό Σχολείο Λευκωσίας. Τον Ιούλιο του 1974 ο κοιτώνας των αγοριών βομβαρδίστηκε από την Τουρκική Αεροπορία.
Αφού πωλήθηκε το 1/3 της συνολικής έκτασης το 1986, ο Πρόεδρος Σπύρος Κυπριανού κατέθεσε τον θεμέλιο λίθο του νέου οικοτροφείου στις 24/05/1987, το οποίο εγκαινίασε ο Προεδρεύων Δρ Βάσος Λυσσαρίδης στις 21/10/1989. Με μονομερή απόφαση του Κεντρικού Συμβουλίου του AGBU στη Νέα Υόρκη, ενώ φοιτούσαν 205 μαθητές και παρά τις παγκύπριες και παναρμενικές αντιδράσεις, το Μελκονιάν δυστυχώς έκλεισε τον Ιούνιο του 2005.
Ένα μοναδικό και απαράμιλλο επίτευγμα, το Μελκονιάν υπήρξε το μεγαλύτερο αρμενικό οικοτροφείο, φάρος ελπίδας και πολιτισμού για τον απανταχού αρμενισμό και την αρμενοφωνία. Από το 1930 μέχρι και το άδικο κλείσιμό του το 2005 απ' εδώ αποφοίτησαν 1.828 μαθητές και μαθήτριες από 30 και πλέον χώρες, γι’ αυτό και άλλωστε το Μελκονιάν δίκαια χαρακτηριζόταν πρεσβευτής της Κύπρου και του προβλήματός της στην οικουμένη.
Χάρη στον Εκπρόσωπο Βαρτκές Μαχτεσιάν και το Σύνδεσμο Αποφοίτων, με μόνιμο διάταγμα του Υπουργού Εσωτερικών Νεοκλή Συλικιώτη ημερομηνίας 02/03/2007, το 60% της συνολικής έκτασης (12,4 εκτάρια) - περιλαμβανομένων των δύο ιστορικών κτιρίων, της έπαυλης, του μνημείου των ευεργετών και του ιστορικού αλσυλλίου - χαρακτηρίζεται διατηρητέο και «ειδικού αρχιτεκτονικού, ιστορικού και κοινωνικού χαρακτήρα και φυσικής καλλονής». Μεταξύ Σεπτεμβρίου 2007 και Δεκεμβρίου 2009, τα παλαιά κτίρια στέγαζαν το Γυμνάσιο Αγλαντζιάς. Σήμερα και ενώ ο αγώνας για την επαναλειτουργία συνεχίζεται, το μέλλον των ιστορικών κτιρίων και της εξαιρετικά πλούσιας βιβλιοθήκης παραμένει αβέβαιο…
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ-ΜΙΧΑΗΛ ΧΑΤΖΗΛΥΡΑΣ
Εκπρόσωπος Τύπου του Εκπροσώπου των Αρμενίων στη Βουλή Βαρτκές Μαχτεσιάν
